La verboj apartenas al la plej kompleksaj vortoj en la Kitaka.
Ili funkcias kiel la ekvivalentoj en la Svahila, Ŝona, Kinjarvanda, Kosa kaj aliaj lingvoj. La prefiksoj evoluis el la skemoj de kvar klasoj, montritaj ĉi tie per romiaj ciferoj en vostaj krampoj. La tria klaso ne havas posteulojn, escepte de kelkaj dialektoj, ĉar ĝi estis la sola klaso havanta finaĵojn.
| Prefikso | Sociolekte | Senco | Funkcio | Etimo | Kit. nomo |
|---|---|---|---|---|---|
| nu- {IV} | nun -as | punktalo | Ger.: nun, Lat.: nunc, Isl.: nú | nu-vákti | |
| te-(#1) {I} | će-, t˛e- | -as | prezenco | Fin.: tehdä & Hung.: tenni "fari" | te-vákti |
| la-(#2) {II+IV} | ra-, l˛a- | -is | preterito | Rus.: -ла [la]; Mong.: -лаа [lâ]; Ĉin.: 了 [le] | la-vákti |
| sje-(#3) {I+II} | sja-, s˛je- | -os | futuro | Lit.: -siu, -si; Vj.: sẽ | sje-vákti |
| voj-(#4) | Prakit.: vol; k-u Rum.: voi "mi volas" | voj-vákti | |||
| mõ-(#4#5) {IV} | Ind.: mau "voli; deziri" | mõ-vákti |
RIM: Por esprimi tiel nomatajn kunmetatajn tempojn simple kombinu unu el la supra tabelo kun konvena sufikso el la aspektoj. Tio eblas ĉe aktivaj kaj pasivaj verboj! La sekvojn vidu jene!
RIM: variaĵoj estas menciitaj nur en la vortareto.
| Afikso | Senco | Funkcio | Etimo | Kit. nomo |
|---|---|---|---|---|
| -(#1) | - | indikativo | - | dàjka-gváwtu |
| go- | -u | volo; ordono | Angl.: go "iri; iru!" | go-gváwtu |
| -j | Rus.: -й, -ь [j] | |||
| kow-(#2) | bonvolu … | peto | Jap.: kou 'bitten' (Lao.: khɵɵ) | kow-gváwtu |
| ma- | ne -u | malpermeso | Sans.: ma, Pli.: mâ, Cig.: ma, Pŝt.: má, Toĥ.B: má & Ar.: mâ & Udi./Lak./Ĉeĉ./Bcb./Ing.: ma & Kiĉ.: ma-, Juk.: ma'- |
ma-gváwtu |
| ma-kow-(#3) | bonvolu ne ...-i | ĝentila malpermeso | Sans.: ma, Pli.: mâ, Cig.: ma, Pŝt.: má, Toĥ.B: má & Ar.: mâ & Udi./Lak./Ĉeĉ./Bcb./Ing.: ma & Kiĉ.: ma-, Juk.: ma'- + Jap.: kou 'bitten' (Lao.: khɵɵ) |
ma-kow-gváwtu |
| vu-(#4) | -us | kondicionalo | Angl.: would [ŭud] & Ger.: würde [v-] & Pŝt.: wú- [ŭu-] |
vu-gváwtu |
| na-(#5) | -i | infinitivo | Gr.: να [na] "ke; por ke; por -i" & Keĉ.: na | na-gváwtu |
| -da-(#6) | Fin.: -da, Est.: -da, Veps.: -da & Kor.: -da | da-gváwtu |
La sekvojn vidu jene!
RIM: Pliaj okazas per sufiksoj laŭ la modal-verba skemo kaj aldona modala sufiksaro.
| Nuésa sína népsu. | Nun estas blua ĉielo. |
| Émi tevóla naístua úpsaj légo. | Ŝi volas sidi sur lito. |
| Ému temóga napúira púmuku. | Li ŝatas grimpi sur arbon. |
| Íti lavóla nakáwpa mákason. | Itino volis aĉeti manĝaĵon. |
| Paj maw namáka jéksin. | Li (ŝi aŭ ĝi) volas manĝi glaciaĵon. |
| Ípe mu vu-héma púlin, mu vu-káwpa házun. | Se mi havus monon, mi aĉetus domon. |
| (Ípe) Tómu sje-vu-gáma, ému go-síma mun. | Se Tomo estus venonta, li telefonu al mi. |
| Mamáka cásun néte jégin - kítaw tu/ti sjeansâwejta. | Ne manĝu neĝon nek glacion - alie vi malsaniĝos. |
| Makowmáka taj másowak. | Bonvolu ne manĝi tro da viando. |
| Alternative kun unua aŭ dua infinitivoj | |
|---|---|
| Mu sjegéja nakomáka. | Mi iros ekmanĝi.(#1) |
| Mu sjegéja komákadamut. | |
| Mu sjegéja komákadaku.(#2)(#Ĝ) | |
| Mu teéwda namáka kívirin. | Mi evitas manĝi ŝtonojn. |
| Mu teéwda mákadaket kívirin.(#3)(#Ĝ) | |
| Ántaj napúrda! | Finu furzi! |
| Ántaj púrdadaket!(#3)(#Ĝ) | |
| Ému tedzája stácjupi, sve nakáwpa plóton. | Li estas en stacidomo, por aĉeti bileton. |
| Ému tedzája stácjupi káwpadapi plóton.(#4)(#Ĝ) | |
| Ému tedzája stácjupi káwpadamut plóton.(#5) | |
| Naj tegérsa sve naélta. | Ni laboras por vivi. |
| Naj tegérsa éltadamut.(#Ĝ) | |
| Éltadamut tegérsa-naj.(#6) | |
| Alternative kun participo aŭ dua infinitivo | |
| Mu laésa rupihéna, jóŋkúber tu lakosíma(#7). | Mi estis ripozanta, kiam vi alvokis. |
| Mu laésa pihénadapi, jóŋkúber tu lakosíma(#7).(#4)(#Ĝ) | |
Kompleksaj infinitivoj estas malofte uzataj, sed ili ebligas traduki ekzemple finnajn esprimojn, kiel puhuessani "dum mi parolas" kaj puhumatta "ne parolante".
| Finna vorto | Strukturo | Senco | Kitaka (norme) | Strukturo | Kitaka (Tokame) | Strukturo | Skemo |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| puhuessani(#1) | paroli-LOK-mi | dum mi parolas | múni(#2) natókapi | mia paroli-LOK | natókapime | paroli-LOK-mi | finna skemo |
| natókamepi | paroli-mi-LOK | hungara kaj tjurka skemo | |||||
| múni(#2) tókadapi | tókadapime | paroli-LOK-mi | finna skemo | ||||
| tókadamepi | paroli-mi-LOK | hungara kaj tjurka skemo |
Por simile povi trakti "puhumatta" mankas aparta kazofinaĵo. Por tio taŭgas la finaĵo -tlena, kiu adjektivigus la tuton.
| Finna vorto | Strukturo | Senco | Kitaka | Strukturo |
|---|---|---|---|---|
| puhumatta(#1) | paroli-sen | sen paroli | natókatlèna | paroli-sen-a |
| tókadatlèna |
Anstataŭ infinitivo ankaŭ uzeblas kazoformoj de la verba substantivo je -eni.
| Finna vorto | Strukturo | Senco | Kitaka (norme) | Strukturo | Kitaka (Tokame) | Strukturo | Skemo |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| puhuessani | paroli-LOK-mi | dum mi parolas | múni(#1) tókenipi | mia parolado-LOK | tókenipime | parolado-LOK-mi | finna skemo |
| tókenimepi | parolado-mi-LOK | hungara kaj tjurka skemo |
En la suprakitaka dialektaro alternative uzeblas konvenaj konverboj.
| Nomo | Morfemo | Senco | Etimo | Kit. nomo |
|---|---|---|---|---|
| perfektivo | (-)tars(#1) | -intas | Irl.: tar èis | tars-ismátamo |
| -irk- | estinte | Keĉ.: -rqa (-ra) | irk-ismátamo | |
| progresivo | -aćk-(#2) | -antas | Keĉ.: -chka (k-u Ajm.: -s-ka) | aćka-ismátamo |
| tân(#3) | -antas | Juk.: táan | tân-ismátamo | |
| prospektivo | -uwan | -ontas | Het.: -wan | uwan-ismátamo |
| -aj- | estonte | Uzb.: -a-,-y- | aj-ismátamo |
RIM: Vi povas uzi unu el la supra tabelo kune kun iu el la tempoj por esprimi kunmetatajn tempojn. Krome la ĉitieaj sufiksoj uzeblas en aktivaj kaj pasivaj verboj! La sekvojn vidu jene!
Suda-dialekte okazas reguliĝo tiel ke krom (-)tân (ĝi malaperas tie) ĉiuj aplikatas kiel sufiksoj laŭ la maniero de la sufikso -aćk-. Do -uwan sen helpo-verbo!.
RIM: En malmultaj dialektoj la ĉi-supra skemo mankas kaj anstataŭe funkcias la helpo-verbo 'na-ésa'(#1) kun la koncerna participo aktiva por esprimi aspekton.
| Paj tegérsaćka kwétapi. | Li/ŝi estas laboranta hejme. |
| tân mu tehádza | mi estas batanta |
| tân paj tegérsa | li/ŝi estas laboranta |
| Paj tedéta dár-uwan háge áwton. | Li estas donaconta al ŝi aŭton. |
| Afikso | Senco | Funkcio | Etimo | Kit. nomo | Ekzemplo | Senco |
|---|---|---|---|---|---|---|
| daw-(#1) | -ad- (daŭro) | durativo | Ger.: dauern | daw-gèra-kváwo | nadawmáka | manĝadi |
| ko-(#2) | ek- | ingresivo | Fr.: commencer [komenser] | ko-gèra-kváwo | nakogéja | ekiri |
| njâć- | re-, denove | mikso el nâki "duopo" kaj njo- "re-" | njâć-gèra-kváwo | na-njâćdíha | rediri | |
| sa- | malek- (fino) | egresivo | Sans.: samstha- "fini" | sa-gèra-kváwo | nasagérsa | finlabori |
La sekvojn vidu jene!
Ĉe prefiksaj participoj ja estas distingata inter rúwa(#1) "aktiva" kaj bíja(#2) "pasiva".
Ili mankas ĉe pasivaj verboj kun la sufiksoj -ew- aŭ -ikt-, ĉar tio estus paradoksa.
| Prefikso | Senco | Etimo | Ekzemplo | Senco |
|---|---|---|---|---|
| ru- | -ant- | Keĉ.: ruway [-aj] "fari" | rumáka | manĝanta |
| rul- | -int- | id. + -l (<-la-) RIM: v-u ĉe tempoj | rulgéja | irinta |
| rus- | -ont- | id. + -s (<-sje-) | ruslénta | flugonta |
Ili mankas ĉe pasivaj verboj kun la sufiksoj -ew- aŭ -ikt-, ĉar ne necesas duobla kodigo.
| Prefikso | Senco | Etimo | Ekzemplo | Senco |
|---|---|---|---|---|
| bi- | -at- | Angl.: be [bi](#1) & Vj.: bị "suferi",<pasivo>(#2) | bidánja | batata |
| bil- | -it- | id. + -l (<-la-)(#3) | bilpíka | kuirita |
| bis- | -ot- | id. + -s (<-sje-) | bismáka | manĝota |
| Kitaka | Senco | Etimo | Ekzemplo | Senco | Modelo |
|---|---|---|---|---|---|
| -wa(#1) | kiu, kio | Gua.: -va | Pólkin tedánsawa bárnu temiéta tik ómpe dánseni.(#2) |
Knabo, kiu dancas polkon, pensas nur pri dancado. |
Tlng.: -bogh |
Pasivigan sufikson konas kelkaj lingvoj, nome bantuaj, japana, mongola, tjurkaj, naŭatla, diversaj aŭstroneziaj lingvoj.
| Sufikso | Senco | Funkcio | Etimo | Ekzemplo | Senco | Kitakaj nomoj | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Aglutine uzataj | |||||||
| -(#1) | -ant-, -int-, -ont- (aktivo) | aktivo | - | Mu telúba tin.(#2) | Mi amas vin. | Rùwa-kéno(#3) | |
| -ew- | -at-, -it-, -ot- (pasivo); (N) -ajt- |
pasivo | Knjr.: -w-, Sva.: -w-(#4) | Íti telúbewa. | Itino estas amata. | Bìja-kéno | |
| Paolu labúsewa. | Paŭlo estis kisata. | ||||||
| Ótu laíśkewirka. | Oto estis serĉita. | ||||||
| -ikt- | Mong.: -гд- [-gd-](#5) | Paolo tedánjikta. | Paŭlo estas batata. | ||||
| Jánu lamátiktirka. | Jano estis vidita. | ||||||
| Práncu laújdzikta. | Franco estis vidata. | ||||||
| Témo lamúsa nahéliktirka. |
Tio devis esti dirita. | ||||||
| Ípe mu tegérsa, mu nem tejáka nahéjrikta. |
Se mi laboras, mi ne volas esti ĝenata. |
||||||
| me- | -ig- | kaŭzativo | Angl.: make [mejk] "fari; igi" | megéjajed(#6) | sendinte | Me-kéno | sùjvo-kéno |
| -intj- | Lit.: -inti | géjintjajed(#6) | Intja-kéno | ||||
| ve- | -iĝ- | fientivo | Ger.: werden [v-] "iĝi; -os" | vetlústaź(#7) | dikiĝante | Ve-kéno | bul-kéno |
| -etj- | Rus.: -еть [itj] | tlústetjaź(#7) | Etja-kéno | ||||
| be- | pri- | aplikativo(#8) | Ger.: be- | Paolu tebezíva dádan házun. |
Paŭlo priloĝas grandan domon. |
Be-kéno | |
| Neaglutine uzataj | |||||||
| --ejr-(#9) | -ig- | kaŭzativo | Kopt.: ⲉⲓⲣⲉ [eire] | Íti teéjtra bâmbin. | Itino nutras bebon. | ||
RIM: La pasivaj sufiksoj mankas en la sudaj Dzitak-najbaraj dialektoj kaj la Dzitaka. La Dźiga havas nur la unuan pasivigan sufikson, nome -ew-. Kompare al la turka la pasivaj sufiksoj ne povas esprimi refleksivon! La sekvojn vidu jene!
Laŭ la modelo de la tjurkaj lingvoj ekzistas sufiksoj por refleksivo (-ujn- < Turk.: „-ün-“ kiel varianto de „-in-“, „-ın-“ kaj „-un-“(#1)) kaj reciproko (-iś- < Turk.: „-iş-“ kiel varianto de „-ış-„, „-uş-“ kaj „-üş-“). Ili sinonimas kun la koncernaj pronomoj.
RIM: Bonvolu atenti, ke ĉi tiuj sufiksoj estas uzeblaj nur ĉe aktivaj verboj. Krome la refleksiva sufikso ĉiam estas strikte distingata de la pasivo, kvankam en la devena lingvo kelkfoje ambaŭ formoj koincidas!
| Baza verbo | Senco | Refleksivo | Sinonimo | Traduko | Reciproko | Sinonimo | Traduko | Komento |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Laŭ la tjurka modelo | ||||||||
| na-búsa | kisi | na-búsiśa | na-búsa njawn | kisi unu la alian | Laŭ la turka öpmek kaj öpüşmek | |||
| na-gólja | saluti | na-góljiśa | na-gólja njawn | saluti unu la alian | Laŭ la turka selamlamak kaj selamlaşmak | |||
| na-máwda | bani | na-máwdujna | na-máwda sawn | bani sin(#1) | na-máwdiśa | na-máwda njawn | bani unu la alian | Laŭ la turka yıkamak kaj yıkanmak kaj la baŝkira йыу- [jyŭ-] kaj йыуын- [jyŭyn-] |
| na-mójta | lavi | na-mójtujna | na-mójta sawn | lavi sin(#2) | na-mójtiśa | na-mójta njawn | lavi unu la alian | |
| na-néza | rigardi | na-nézujna | na-néza sawn | rigardi sin | na-néziśa | na-néza njawn | rigardi unu la alian | Laŭ turka bakmak, bakınmak(#3) kaj bakışmak |
| na-sílma | na-sílmujna | na-sílma sawn | na-sílmiśa | na-sílma njawn | ||||
| na-séva | ŝati | na-sévujna | na-séva sawn | ŝati sin | na-séviśa | na-séva njawn | ŝati unu la alian | Laŭ la turka sevmek, sevinmek(#4) kaj sevişmek |
| na-sónsa | aŭskulti | na-sónsiśa | na-sónsa njawn | aŭskulti unu la alian | ||||
| na-tóka | paroli | na-tókujna | natóka sawge | paroli al/kun si | na-tókiśa | na-tóka njawge | paroli unu kun alia | Laŭ turka söylemek kaj söyleşmek |
| natóka sawga | na-tóka njawga | |||||||
| na-wása | vesti | na-wásujna | na-wása sawn | vesti sin | na-wásiśa | na-wása njawn | vesti unu la alian | Laŭ baŝkira кей- [kej-] kaj кейен- [kejen-] kaj la turka giymek kaj giyinmek |
| Laŭ la svahila modelo | ||||||||
| na-gápa | renkonti | na-gápiśa | na-gápa njawn | renkontiĝi | Laŭ svahila -kuta kaj -kutana | |||
| na-úćra | na-úćriśa | na-úćra njawn | ||||||
| na-júta | senti | na-jútujna | na-júta sawn | senti sin | Laŭ svahila -sikia, -jisikia | |||
| na-kasúja | helpi | na-kasújujna | na-kasúja sawge | helpi sin/al si | na-kasújiśa | na-kasúja njawge | helpi unu la alian/ al la alia | Laŭ svahila -saidia, -jisaidia, -saidiana |
| na-lúba | ami | na-lúbujna | na-lúba sawn | ami sin | na-lúbiśa | na-lúba njawn | ami unu la alian | Laŭ svahila -penda, -jipenda kaj -pendana |
| na-lúkima | vidi | na-lúkimujna | na-lúkima sawn | vidi sin | na-lúkimiśa | na-lúkima njawn | vidi unu la alian | Laŭ svahila -ona kaj -onana |
| na-máta | na-mátujna | na-máta sawn | na-mátiśa | na-máta njawn | ||||
| na-paníma | kompreni | na-panímiśa | na-paníma njawn | kompreni unu la alian | Laŭ svahila -elewa kaj -elewana | |||
| na-práta | na-prátiśa | na-práta njawn | ||||||
| na-prása | demandi | na-prásujna | na-prása sawn | demandi sin | na-prásiśa | na-prása njawn | demandi unu la alian | Laŭ svahila -uliza kaj -ulizana |
| na-śéva | na-śévujna | na-śéva sawn | na-śéviśa | na-śéva njawn | ||||
| na-tsúŋa | sekvi | na-tsúŋiśa | na-tsúŋa njawn | sekvi unu la alian | Laŭ svahila -fuata kaj -fuatana | |||
| Laŭ la keĉua modulo | ||||||||
| na-géja | iri | na-géjiśa | na-géja njawga | iri unu kun alia | Laŭ keĉua riy kaj rinakuy | |||
| na-kasúja | helpi | na-kasújujna | na-kasúja sawge | helpi sin/al si | na-kasújiśa | na-kasúja njawge | helpi unu la alian/ al la alia | Laŭ keĉua yanapay kaj yanapanakuy |
| na-mójta | lavi | na-mójtujna | na-mójta sawn | lavi sin | na-mójtiśa | na-mójta njawn | lavi unu la alian | Laŭ keĉua aywiy kaj aywikuy |
| na-néza | rigardi | na-nézujna | na-néza sawn | rigardi sin | na-néziśa | na-néza njawn | rigardi unu la alian | Laŭ keĉua qaway kaj qawakuy |
| na-sílma | na-sílmujna | na-sílma sawn | na-sílmiśa | na-sílma njawn | ||||
| na-tóka | paroli | na-tókujna | na-tóka sawga | paroli kun si | na-tókiśa | na-tóka njawga | paroli unu kun alia | Laŭ keĉua rimay kaj rimanakuy |
Krome eblas eĉ diversaj kombinoj de voĉoj. Sed kombino el refleksivo kaj reciproko ne eblas.
| Kombino | Ekzemplo | Senco | Ekzemplo | Senco |
|---|---|---|---|---|
| refleksivo kaj kaŭzativo(#1) | nacvógujnintja | lavigi al si la hararon | navájintjujna(#2) | malbonigi al si |
| reciproko kaj kaŭzativo(#1) | nacvógiśintja | lavigi la hararon unu al alia | naśúdintjiśa(#3) | feliĉigi unu la alian |
| nadánjiśintja(#4) | batigi unu la alian | vo gosméjintjiśa(#5) | ni ridigu unu la alian | |
| aplikativo kaj kaŭzativo | nabenáśintja(#6) | ŝarĝigi | nabezívintja(#7) | loĝigi |
| aplikativo kaj refleksivo | nabeléwujna(#8) | trinki ĝis ebriiĝo |
Tio estas trajto, kiu ekzistas nur en parto de la Kitakaj dialektoj, sed en ĉiuj Gvodekaj lingvoj. Ĉiuj aliaj ne konas tion. Detalojn vi legu en aparta ĉapitro.
| Kitaka | Senco | Etimo | Ekzemplo | Senco | Kit. nomo |
|---|---|---|---|---|---|
| pon | vidite | Kor.: pon(#1) | Pon ému lamáka káwkun. | Evidente li manĝis kukon. | pon-njátamo |
| Ému lamákpona káwkun. | |||||
| -sih- | ŝajne | Ĉin.(Gabl.): sìhu | Ému teéssiha ansâwa. | Ŝajne li estas malsana. | sih-njátamo |
| -vis-(#2) | certe, sendube | Pld.: wiß, Isl.: vís & Sam.: viṣsa | Mu mõgámvisa. | Certe mi venos. | vis-njátamo |
| -wen-(#3) | laŭdire, onidire | Mnm.: -wen (en: pi'wen) | Ísu laćórwena púlin. | Laŭdire li ŝtelis monon. | wen-njátamo |
RIM: Kelkaj dialektoj reguligas ties uzadon per tio, ke ĉiuj estu uzataj sufikse.
La sekvojn vidu jene!
La verba substantivo finiĝas per -eni ĉe la plej multaj verboj finiĝantaj per konsonanta radiko. Ĉe (duon)vokale finiĝanta radiko aperas la finaĵo -śeni (el Ltv.: -šana (en iešana(#1)) kaj Lt.: -sena (en eisena(#1))).
| Infinitivo | Senco | Substantivo | Senco |
|---|---|---|---|
| Konsonanta radikofino | |||
| na-máka | manĝi | mákeni | manĝ(ad)o |
| na-láwla | kanti | láwleni | kant(ad)o |
| na-mójta | lavi | mójteni | lav(ad)o |
| na-cvóga | lavi harojn | cvógeni | harlavado |
| na-dánja | bati | dánjeni | bat(ad)o |
| Vokala radikofino | |||
| na-jao(#1) | voli | jaośeni | volo |
| na-maw(#2) | voli; deziri | mawśeni | volo; deziro |
Ĉe refleksivoj la refleksiva pronomo estas metata antaŭ la verbon prefikse.
| Infinitivo | Senco | Substantivo | Senco |
|---|---|---|---|
| na-mójta sawn | lavi sin | sawnmójteni(#1) | sinlav(ad)o |
La sama pozicia regulo validas por reciprokeco.
| Infinitivo | Senco | Substantivo | Senco |
|---|---|---|---|
| na-cvóga njawn | lavi harojn unu al la alia | njawncvógeni(#1) | reciproka harlav(ad)o |
| na-dánja njawn | bati unu la alian | njawndánjeni(#2) | interbatado, reciproka bat(ad)o |
| ekzemploj / líziri | sekvoj / sójori | tradukoj / tôlkiri | sekvoj / sójori | |
|---|---|---|---|---|
| Bazaj ekzemploj | ||||
| Voĉo kaj tempo | ||||
| 1. | la-és-etj-a | T√V | est-iĝ-is | √VT |
| 2. | la-ve-és-a | TV√ | ||
| 3. | te-rój-etj-a | T√V | pret-iĝ-as | |
| 4. | te-ve-rój-a | TV√ | ||
| 5. | la-és-intj-a | T√V | est-ig-is | |
| 6. | la-me-és-a | TV√ | ||
| 7. | te-anátv-intj-a | T√V | malebl-ig-as | |
| 8. | te-me-anátv-a | TV√ | ||
| 9. | la-wépt-ew-a(#1) | T√V | est-is uz-it-a(j) | √hT √ĉP |
| 10. | te-śitéms-ew-a(#1) | est-as koncern-at-a(j) | ||
| Modoj | ||||
| 11. | vu-rój-a | M√ | pret-us | √M |
| 12. | go-mák-a | manĝ-u | ||
| 13. | mák-a-j | vM | ||
| 14. | Kow-anháp-a tla dvárin! | M√ α O | Bonvol-u ferm-i la pordon! | √hM √ĉM α O |
| 15. | Mu tegéja nasvápa. | S T√ M√ | Mi iras dormi. | S √T √M |
| 16. | Mu tegéja svápadamut. | S T√ √Mκ | ||
| Agadmaniero kaj tempo | ||||
| 17. | la-daw-mák-a | Ta√ | manĝ-ad-is | √aT |
| Kompleksaj tempoj | ||||
| 18. | Mu sje-géj-a na-ko-mák-a. | S T√ Ma√ | Mi ir-os ek-manĝ-i. | S √T a√M |
| 19. | Ému te-gérs-aćka. | S T√A | Li est-as labor-ant-a. | S √T √p |
| Kun participoj | ||||
| 20. | Rulmákaw kéksun émi lamáka káwkun. | p√ O2 S T√ O1. | Manĝinte kekson ŝi manĝis kukon. | √p O2 S √T O1. |
| 21. | Újtu temáka káwkun rupítaw téon. | S T√ O1 p√ O2. | Ujtuo manĝas kukon trinkante teon. | S √T O1 √p O2. |
| 22. | Vópi ru-gérsa rúnu teTúrka. | O p√ S T√. | Ĉe ni laboranta viro Turkas. Viro, kiu laboras ĉe ni, estas Turko. |
π O √p S √T. |
| Kun konverboj | ||||
| 23. | Ístu-a-ź ému la-mák-a kéksun. | √K S T√ O. | Sidante li manĝis kekson. | √p S √T O. |
| 24. | Mák-a-jed Íti la-géja-a gérsajkoku. | Manĝ-inte Itino iris al laborejo. | ||
| Kun kondicionalo | ||||
| 25. | Mu lavuéskepa énsaj múa házu. | S TM√M π O. | Mi povintus esti en mia domo. | S √hpM √c π O. |
| 26. | Púlin vu-héma-mjon mu vu-káwpa házun. | O1 M√K S M√ O2. | Se mi havus monon, mi aĉetus domon. | k S √M O1, S √M O2. |
| Voĉoj tradukataj per participoj | ||||
| 27. | tu sje-mát-ew-a(#2) | S T√V | vi estos vidata | S √hT √ĉ (O) |
| 28. | mu teésirka. | S T√t (O) | mi estas estinta | |
| 29. | ti sjekáwpirka | vi estos aĉetinta | ||
| 30. | Óbu tekáwpaja káwkun. | Obuo estas aĉetonta kukon. | ||
| 31. | Ótu laíśkewirka. | S T√Vt | Oto estis serĉita. | |
| 32. | Jánu lamátiktirka. | Jano estis vidita. | ||
| Subpropoziciaj ekvivalentoj(#3) | ||||
| 33.a | Rúnuri kasújiśenin tebístra.(#4) | S √Gsκ T√ | La homoj forgesas helpi unu al alia. | α S √T √M O. |
| 33.b | Rúnuri tebístra nakasújiśa. | Kutima infinitivo | ||
| 34.a | Émi píkenimut súvon tegubráŋa.(#5) | S √sκ O T√. | Ŝi alportas akvon por kuiri. | S √T O π √M. |
| 34.b | Émi súvon tegubráŋa sve napíka. | subjunkcie uzata prepozicio sve | ||
| 35.a | Mu lagáma mákenimut.(#6) | S T√ √sκ | Mi venis por manĝi | S √T π √M |
| 35.b | Mu lagáma sve namáka. | subjunkcie uzata prepozicio sve | ||
| 36.a | Márku teśétra púlin káwpenimut áwton.(#7) | S T√ O1 √sκ O2. | Marko ŝparas monon, por aĉeti aŭton. | S √T O1, π √M O2. |
| 36.b | Márku teśétra púlin, sve nakáwpa áwton. | subjunkcie uzata prepozicio sve | ||
| 37.a | Mútap(#8) dóstuni gámenin mu tevára.(#9) | S2κ S2κ √sκ S1 T√ | Mi atendas, ke mia amiko venas. | S1 √T, k S2 √T |
| 37.b | Mu tevára, da mútap(#8) dóstu tegáma. | kun subjunkcio da | ||
| 38.a | Dóstumetapni(#6) gámenin tevára-me.(#10) | S2sκ √sκ T√s | ||
| 38.b | Mu tevára, da dóstumetapni(#6) tegáma. | kun subjunkcio da | ||
| 39.a | Òhigéjenige lárimon kowdája. | π√sκ O M√ | Bonvolu permesi preteriri. | √M √M π√M |
| 39.b | Kowdája lárimon naohigéja.(#11) | kutima infinitivo | ||
| 40.a | Ŋári hójgenirajku teláwla.(#12) | S √sκ T√ | Ni kantas, ĉar ni ĝojas. | S √T k S √T |
| 40.b | Ŋári teláwla, prua ŋari tehójga. | kun la subjunkcio prua | ||
| 41.a | Íti temáta Útuni rućítan búkun.(#13) | S1 T√ S2 p√κ O | Itino vidas, ke Utuo legas libron. | S1 √T, k S2 √T O |
| 41.b | Íti temáta, da Útu tećíta búkun.(#14) | S1 T√, k S2 T√ O - kun la subjunkcio da |
||
| 42.a | Tútap(#8) díhenimut-kwe, ému lagáma.(#15) | S2κ √sκτ, S1 T√. | Ĉar vi diris, li venis. | k S2 √T, S1 √T. |
| 42.b | Díhenimutteni-kwe, lagáma-paj.(#16) | √sκS2κ-τ, T√-S1 | ||
| 42.c | Prua tú ladíha, ému lagáma. | kun la subjunkcio prua | ||
| a | agad-maniero | α | artikolo |
| A | aspekto | O | objekto |
| ĉ | ĉefa | π | prepozicio |
| h | helpa | S | subjekto |
| K | konverba sufikso | s | sufikso |
| M | modo | k | konjunkcio |
| p | participo aktiva | κ | kazo |
| P | participo pasiva | ||
| T | tempo (baza) | ||
| t | tempo (distanca) | ||
| V | Voĉo (genro verba) | ||
| √ | radiko (kun vortfaraj afiksoj) |
Al la sekva ĉapitro
05.02.2024