Kitakujo 

Kopulo, ligverbo / buóka gèrsóno

La Kitaka lingvo ne havas tiom da kopuloj (kitake buóka gèrsóno^(#1)) kiel kelkaj lingvoj, ekz. en okcidenta afriko. Sed ĝi distingas jene.

• #1: Pli malpli laŭvorta traduko de la esperanta "ligverbo", el Vj.: buộc (na-buóka "ligi") + Isl.: gera (na-géra "fari") + Est.: sõna (sóno "vorto").

Kitake	Esperanto	Etimo	Ekzemplo	Senco	Komento
Memstaraj
na-ésa(#1)	esti	Lat.: esse, Id.: esar, esir, esor, Het.: esmi, essi, eszi	Mu(#2) teésa tlústa.	Mi estas dika.	Stato, eco
na-kájna		Keĉ.: kay & Ar.: kân(#3), Malt.: kein (kun-, kon-, kien-) & Naŭ.: ca /ka/	kájnaso	estaĵo	Ĝi estas malofte uzata kiel kopulo. Sed ĝi estas uzebla, se temas pri ies farto.
na-mána		Hur.: mann-, Ur.: man-(#4)	Útu temána vípsa.	Utuo estas alta.
na-dzája	troviĝi	Ĉin.: 在 [zài]	Ému ladzája Móskvipi.	Li troviĝis en Moskvo.	Loko
na-síja(#5)	esti iom	Fnts.: si(#6)	Énsaj tla kóślu tesíja dik dárziri.	En la korbo estas dek piroj.	Mezuro, kvanto
			Íti tesíja piŋ gódirin(#7) mas- nóra Paoluksi.	Itino estas kvin jarojn pli juna ol Paŭlo.
na-njéha(#8)	esti (prof., nac.)	Fnts.: nye(#6)	Paolu tenjéha púmerjo.	Paŭlo estas arbisto.	Idento (nacio, profesio ktp.)
			Paolu tenjéha púmerjodźot.
na-bújta(#9)	ekzisti	Rus.: быть [bytj](#10)	Ka tebújta mákaso?	Ĉu ekzistas manĝaĵo?	Ekzisto
na-búla(#11)	iĝi	Baŝ.: бул-ыу(#12)	Útu tebúla tlústa.	Utuo iĝas dika.	Estas konverbe kombinebla kun * naésa * nanjéha
			Útu tebúla tlústaksi.
na-tápta(#13)		Ltv.: tapt, Lit.: tapti	Paolu latápta mója.	Paŭlo iĝis bela.
			Paolu latápta mójaksi.
na-aśóla	resti	Cig.: ašól (Prät.) ašilas	Íti sjeaśóla mója.	Itino restos bela.
			Íti sjeaśóla mójadźot.
na-ćúva		Tlng.: chuv	Íti sjećúva mója.
			Íti sjećúva mójadźot.
na-líkta		Lit.: lìkti	Íti sjelíkta mója.
			Íti sjelíkta mójadźot.
na-psása		Alb.: pas, Per.: paß + -es-	Íti sjepsása mója.
			Íti sjepsása mójadźot.
Ligendaj
na-ára	esti	Jap.: aru & Angl.: are	Kámi nàne-ára?	Kiu vi estas?

• #1: Ĝi estas tre ofte uzata en la ĉiutaga lingvo. El tio deriveblas ekz. ésulo "estulo", ésaso "estaĵo", éso "esto".
• #2: Tiel diras viro. Virino devus diri Mi teésa tlústa.
• #3: Nur en la estinteco kaj tria persono. En ĉiuj aliaj gramatikaj personoj la vokalo estas u, do „kun-“.
• #4: Parencas Lez.: ama, Tb.: imi, Arĉ.: imm(a)-. Laŭ Ŝevoroŝkin eĉ povus esti parancaj Keĉ.: -man '(dative)' ("(dativo)"), Ajm.: mankxa ... 'inside' ("en(e)"), Vask.: min- 'to put, place' ("meti") kaj Bur.: -mAn- 'to be, become' ("esti, fariĝi"). Eĉ similas Naŭ.: mani 'sich befinden' ("troviĝi").
• #5: Devas esti -j-, ĉar na-síha signifas "ŝajni".
• #6: Krome Fantea lingvo havas wɔ 'wo sein', yɛ 'wie sein', tse 'wo sein, sich befinden (zeitweilig)', dzi 'in bestimmten Zustand sein' [Laŭ 'Akten des 2. Essener Kolloqiums über "Kreolsprachen und Sprachkontakte"', paĝo 33].
• #7: Bonvolu atenti, ke temas pri la mezura uzo de la akuzativo.
• #8: Sence tio similas al la uzo de la Pola verbo być "esti" kun la tiea instrumentalo, se temas pri nacieco, profesio k.s.
• #9: Ankaŭ en la senco de la germanlingva idiomo „es gibt“ kaj de la anglalingva idiomo „there are“. En la malalta kitaka kaj dzitaka anstataŭ tio estas na-jéśa, el la Heb.: jesch.La verbo na-héma "havi" neniam estas uzebla ĉikaze, male al kelkaj latinidaj kaj slavaj lingvoj kaj sudgermanaj dialektoj. Krome deriveblas bújti "ekzisto", bújteni "ekzistado", sambújto "kunekzisto" (laŭ Lit.: sámbūvis 'Koexistenz' ("kunekzisto")).
• #10: Parencas Pl./A.Sor.: „być“, Ma.Sor.: „byś“, Slvk.: „byť“, Mn.Pr.: „bût, boût“, Ltv.: „būt“, Lit.: „būti“, Irl.: „bí“, Kim.: „bod“, Korn.: „bos“.
• #11: La kombino kun konverbo, do -ź tebúla havas signifon similan al ko- "ek-". Krom tio ankaŭ ekzistas la afiksoj ve- kaj -etj-. Krome ĝi estas kombinebla kun mallongigoj de kelkaj adjektivaj radikoj, kiel ekz. dáda "granda", mallonge da- fariĝas nadabúla "kreski", léka "malgranda", mallonge le- fariĝas nalebúla "ŝrumpi".
• #12: Ĝi ne nur signifas "esti", sed ankaŭ "iĝi" depende de la kunteksto. La Kitaka ne transprenis ĉi tiun variecon.
• #13: Havas mallongan varianton -apt-.

RIM: Bonvolu atenti, ke la kopulo mem ĉiam estas netransitiva. Tamen akuzativo povas aperi, se apud ĝi staras konverbo, kies radiko estas transitiva. ekz. Mu káwkun étaź teésa. "Mi estas manĝanta kukon.". Samsenca konstruo enhavas participon, ekzemple Mu teésa ruéta káwkun..

Derivataj formoj

Same kiel en aliaj lingvoj eblas krei derivaĵojn el na-ésa.

Verbo	Senco	Modeloj
na-bej-ésa	ĉe-esti	Esperanto, germana (dabeisein), latina (adesse)
na-en-ésa	en-esti	Esperanto, germana (drinnen sein), latina (inesse)
na-pojs-ésa	for-esti	Esperanto, latina (abesse)
na-sam-ésa	kun-esti	Esperanto, germana (zusammensein)
na-up-ésa	sur-esti	Esperanto

Al la sekva ĉapitro
11.01.2024