Kitakujo 

La tonemoj de la Kitaka / Tla zvónćuri kitákani kélini

Normaj tonemoj / fácvari zvónćuri

a) Unua tonemo / ójnenśe zvónću

Ĝi povas esti markata per la jena supersigno "´".

Ekz.:

míco

kato

teképa

povas

namáka

manĝi

b) Dua tonemo (2t) / ékenśe zvónću

Ĝi devas esti markata per unu el la jenaj supersignoj "^" aŭ "^~".

Bonvolu atenti, ke la prefikso de verba infinitivo na- estas metata, sed tamen ignortata ĉe la alfabeta ordo. Same okazas pri la lingva prefikso ki-.

1. âbra forta 2. na-âka veturi 3. akû jen 4. âmpu ofico 5. ârvi(#1) -logio 6. bâlu posedanto 7. bâmbi bebo 8. bêlo ravo; plezuro 9. bêra malhelruĝa, bruna 10. bôdi fiŝkaptilo 11. bôla abunda, plensufiĉa 12. bôno principo 13. brôdu ulo, kamarado, kunulo 14. na-ćêta vomi 15. ćûŋa meza 16. dâglo simio 17. dâko tegmento 18. dâŋo arko 19. dâro bastono 20. na-dâśa maldungi 21. dêbo umbiliko 22. dîni religio 23. dôlaw, dôla, dôlawku(#2) malsupre, malsupra, malsupren 24. Dôlu dolaro 25. dûgo argila poto/vazo/ujo 26. na-êla(#3) vivi 27. êluko besto 28. fâra preta 29. ki-gêlgja irlanda 30. gîgu kratero 31. gûo(#4) lando 32. hâsva malfacila 33. hîlo morto 34. na-hôva ŝati 35. îrm- -fobio 36. îsko bito 37. îsu artiko

38. jãm(#N) tri 39. jãśi infano 40. na-jôva intenci 41. na-kâja meti 42. na-kâla voki 43. kâla-sóno interjekcio 44. kãn(#N) kvar 45. kâri ĉas(ad)o 46. na-kârka(#5) bezoni 47. na-kêla(#6) veni 48. kêpi pinto de monto 49. kêti cent mil 50. na-kîra opinii; kredi 51. kôgaju palato 52. kôndo koko 53. na-kûja kuŝi; dormi 54. na-kûla aŭdi 55. kûra blu-nigra 56. kwâna larĝa 57. lâku telero 58. na-lêŋa vojaĝi 59. lîmi kvinteto, kvinopo 60. lôku(#7) loko, ejo 61. lûgo herbejo 62. na-lûpa vori 63. mâko papavo 64. mâklo parenco 65. mâli farbo 66. na-mânda lerni 67. mêa(#8) kun 68. mêlni inko 69. mêni luno 70. mên-emi(#9) monato 71. mêni-gúno lundo 72. mêso tablo 73. mîtu argilo 74. mõ- -os

75. môgu fungo 76. môko kolo; gorĝo 77. môz- deci- 78. mûlu buŝ(eg)o 79. mûno ovo 80. nâki du(op)o, paro 81. nâni, nânu oklino, onklo 82. -nêl kvara 83. nîlu najlo 84. nînda svelta 85. njâć- re-, denove 86. na-njâla leki 87. njâta sengusta 88. nô'e ĉe -n 89. nône ĉe 90. nôro de ĉe 91. nô'on laŭ ĉe 92. nôno pensaĵo 93. na-nôsta(#10) supreniri 94. nûj(#11) ni (inkl.) 95. nûmo oleo (por mangaĵoj) 96. õm(#N) du 97. pâlvi(#12) vilaĝo 98. pâp- femto- 99. pâtu dekopo 100. pâwo fasko 101. -pẽ-(#13) (de) super (+n) 102. pêno(#14) kapo 103. pêŋ sesdek + ... 104. na-pêta porti surbrake 105. pîku nordo 106. na-pôka akcepti 107. na-pôkewa(#15) esti akceptata 108. pôn(#N) kvin 109. pû- muziko; sono; ... 110. na-pûŋa ĝusti 111. râśta ĝusta 112. râtu(#16) piedo; gambo

113. ki-rêna portugala 114. rêpu vosto 115. rôŋo(#17) pneŭo 116. ki-sãma samea 117. sâwa sana 118. na-sêma forlasi 119. sîso des 120. skêsa malbona 121. na-sôla(#18) diri 122. na-sûpa suĉi 123. śâk- eksa- 124. śêmi aero 125. śvĩ- ajn 126. tân as -anta 127. tâzu baseno 128. têlu skorpiono 129. na-tîda okazi 130. na-tîra malŝlosi 131. na-tîsa, tîso guti, guto 132. na-tôlka traduki 133. na-tôla nombri 134. tôp- tera- 135. tûni ŝtofo 136. ûću marsupio 137. ûdi(#19) haŭto 138. -ûps-(#20) trinkaĵo, likva manĝaĵo 139. ûsu(#21) subjekto 140. ûtu saketo 141. na-vâka gardi 142. vâtu(#22) trajno 143. na-vêla ordoni 144. -vêt kvina 145. vî(#23) scii 146. ki-vĩta fiĝia 147. vôvaw hund(et)o 148. wãk(#N) ses 149. zômo(#24) medio

• #1: Estiĝis per sekundara ablaŭto el órvo "kuracisto".
• #2: Nun estas ánć, ánća, ánćku.
• #3: Nun: na-élta; (literature) na-víva.
• #4: Normale estas gúo, do en la unua tonemo.
• #5: Kutime na-keráka kaj variantoj na-kérka, na-keárka.
• #6: Normale estas na-gáma, na-dójda, na-njóva.
• #7: Kutime pjási. La ĝemeloj ilóke "anstataŭ" kaj -lok "anstataŭ -i" aperas preskaŭ ĉiam kun la unua tonemo.
• #8: Kutime oni uzas la komintativon je -ga aŭ la prepozicion su.
• #9: Ĉifoje temas pri um-vorto.
• #10: Normale estas na-nósta, do en la unua tonemo. Dua varianto estas na-náwsta.
• #11: Normale estas naj, do en la unua tonemo kaj kun alia diftongo.
• #12: Normale estas fálvi, do en la unua tonemo.
• #13: Normale estas -pe-, do en la unua tonemo.
• #14: Normale estas péno, do en la unua tonemo.
• #15: La alternativa formo na-pôkikta kun la finaĵo -ikt- ne eblas pro eŭfoniaj kialoj.
• #16: Varianto rétu.
• #17: Estiĝis per sekundara ablaŭto el réŋu "ringo".
• #18: Normale na-díha, na-na-héla, na-kvéda, na-néna.
• #19: Varianto húdi "haŭto".
• #20: Kutima formo -upś-
• #21: Estiĝis per sekundara ablaŭto el ási "aĵo".
• #22: Estiĝis per sekundara ablaŭto el na-vúta "tiri", laŭ la rilato inter Ger.: „Zug“ "trajno" kaj „ziehen“ "tiri".
• #23: Nun estas na-méda.
• #24: Estiĝis per sekundara ablaŭto el zémi "tero"
• #N: Temas pri sociolekta numeralo. Ĉe pôn temas eĉ pri varianto de la unuatonema po.

La dua tonemo funkcias simile al la sesa tonemo en la vjetnama, krom ke anstataŭ glota sono malfortege aperas intera konsonanto, kiu dependas de la vokalo. Ĉe a estas malfortega h. Ĉe o kaj u estas malfortega w. Ĉe e kaj i estas malfortega j.

Dialektaj aldonoj je la tonemoj / ráźdari gudájori je tla zvónćuri

Kelkaj dialektoj aldonas tonemojn.

Tritonemaj dialektoj / tirzvónćari ráźduri

La tria tonemo en kelkaj dialektoj similas la la kvina tono de la Vjetnama.

Norma formo	Dialekte	Senco	Etimo	Komento
béri	bẻri	ekde	Turk.: beri	Pro: na-béra "porti", bêra "malhelruĝa; bruna"
mo-	mỏ-	-an-	Cv.: mo-	Pro: mo "mi (neŭtre)" kaj mõ- "-os".
tána	tảna	malgranda	Sans.: tanú	Pro: -tan "al"
na-vára	na-vảra	atendi	Hung.: vár	Pro: vári "akvo"

Rilataj terminoj / bécari sónomori

Laŭ la ĉina eblas la jenaj terminoj por tonemoj (ĉine 声 aŭ 聲 [shēng], Kant.: sing¹ aŭ seng^1(#1) (Ĉin.(Gab.): 聲 šīng^(#G))) > kitake śíŋori.

• #1: Laŭ la artikolo 聲, en la angla Vikivortaro.
• #G: Gabelentz: Chinesische Grammatik, paĝo 31.

"tonoj"

• śáŋa "alta" (el Ĉin.(Gab.): 上 šang 'hoch'^(#G) ("alta") (Kant.: sêng⁶-bin¹ 'oben'; k-u Ĉin.: 上 [shàng]))
• hía "malalta" (el la Ĉin.(Gab.): 下 hià 'tief'^(#G) ("malalta") (Kant.: ha⁶-bin¹ 'unten'; k-u Ĉin.: 下 [xià]))
• ćûŋa^(#1) "meza" (el la Ĉin.(Gab.): 中 čūng 'mittel'^(#G) ("meza"); k-u Ĉin.: 中间 (中間) [zhōngjiān])

• #1: Dua tonemo pro na-ćúŋa "meze trabori".
• #G: Gabelentz: Chinesische Grammatik, paĝo 32.

"kvalito"

• pehíŋa "simetria" (el la Ĉin.(Gab.): 平 p'îng 'gleichmässig, eben'^(#G) ("konstanta; ebena"); k-u Ĉin.: 平 [píng] 'eben, platt, flach'^(#1) ("ebena, plata"), Ĉin.: 平均 [píngjūn] 'durchschnittlich; gleichmäßig'^(#2) ("averaĝa; konstanta") kaj 平声 (平聲) [píngshēng] 'level tone')
• tiséka "nesimetria" (el la Ĉin.(Gab.): 仄 tsek 'ungleichmässig'^(#G); k-u Ĉin.: 仄 [zè] kaj 仄声 (仄聲) [zèshēng] 'unebene Töne'^(#3) ("neebenaj tonoj"))
  • sáŋa "supreniranta" (el la Ĉin.(Gab.): 上 sàng 'steigend'^(#G) ("supreniranta"); k-u Ĉin.: 上升 [shàngshēng] kaj 上声 (上聲) [shǎngshēng, shàngshēng] 'rising tone')
  • kjíwa "falanta" (el la Ĉin.(Gab.): 去 k'iǘ 'fallend; fortgehend'^(#G) ("falanta; foriranta"); k-u Ĉin.: 去 [qù] 'gehen; fortgehen'^(#4) ("iri; foriri") kaj 去声 (去聲) [qùshēng] 'departing tone')
  • źípa "rompa" (el la Ĉin.(Gab.): 入 žip 'abgebrochen, eingehend'^(#G) ("rompa"); k-u Ĉin.: 入 [rù] 'in etw. hineingehen bzw. hereinkommen'^(#5) kaj 入声 (入聲) [rùshēng] 'entering tone')

• #1: Laŭ 'Handwörterbuch Deutsch-Chinesisch, Chinesisch-Deutsch', paĝo 422.
• #2: Laŭ la paĝo 平均 - Chinesisch-Deutsch Übersetzung | PONS.
• #3: Laŭ 'Handwörterbuch Deutsch-Chinesisch, Chinesisch-Deutsch', paĝo 680.
• #4: Laŭ 'Handwörterbuch Deutsch-Chinesisch, Chinesisch-Deutsch', paĝo 452.
• #5: Laŭ 'Handwörterbuch Deutsch-Chinesisch, Chinesisch-Deutsch', paĝo 466.
• #G: Gabelentz: Chinesische Grammatik, paĝo 32.

Al la sekva ĉapitro
03.06.2023