| persono | singularo | dualo(#1) | pluralo | pluralo kun eks/inkludo-distingo per vortero | |
|---|---|---|---|---|---|
| kóptimo | ójn-tôlo | ek-tôlo | maŋ-tôlo | maŋ-tôlo su únśu ántarsaj eks/inkludo sónelmope | |
| 1a | áki, áko, áku(#2) | kuj (inkl.)(#3) | vo(#4) (inkluda) | vopáne (inkl.)(#5) | najpane(#6) |
| mi, mo, mu(#7) | - | naj(#6) | votíke (ekskl.)(#8) | najtike(#8) | |
| ŋa(#9) | ŋaki(#9) (ekskl.)(#10) | ŋari(#9) (ekskluda) | ŋapáne (inkl.) | tojpáne | |
| - | - | toj(#11) | ŋatíke (ekskl.) | tojtíke | |
| 2a | si(#12), so, su(#13) | - | ju(#14) | jupáne (inkl.) | |
| ti, to, tu(#15) | - | - | jutíke (ekskl.) | ||
| kami(#Ĝ1)(#16) | kamiki(#10)(#16) | kamiri(#16)(#Ĝ2) | kámipáne (inkl.) | ||
| - | - | - | kámitíke (ekskl.) | ||
| 3a | isi, iso, isu(#17) | - | lo(#18) | lopáne (inkl.) | |
| emi, emo, emu(#19) | - | - | lotíke (ekskl.) | ||
| paj(#Ĝ1)(#20) | pajki(#10)(#20) | pajri(#Ĝ2)(#20) | pajpáne (inkl.) | ||
| - | - | - | pajtíke (ekskl.) | ||
| 4a(#20) | ha(#Ĝ1)(#22) | haki(#10)(#22) | hari(#Ĝ2)(#22) | hapáne (inkl.) | |
| hi(#23), ho, hu(#24) | - | - | hatíke (ekskl.) | ||
RIM: La distingo inter inkludaj kaj ekskludaj formoj ekzistas en kelkaj lingvoj, nome indonezia, tagaloga; keĉua, ajmara; guarania; tokpisina; tamila kaj certe multaj aliaj.
Koloroj kodas ĝentileco-ŝtupojn. (verda = plej alta, flava = meza, roza = plej malalta, flava-roza = meza kaj malalta) La dualo kaj la kvara persono ne distingas laŭ ĝentileco. La plej alta ĝentileco apartenas al la unua rango, la meza al la dua rango kaj la plej malalta al la tria rango. Ĉe la pluralo la dua-rangaj formoj validas por la meza kaj malplej alta ĝentileco.
| "si" | saw(#1) | Lit.: sau "al si" | refleksivo |
| "unu la alian" | njaw(#2) | Vj.: nhau | reciproko |
| "oni" | ŋuj(#3) | Vj.: người | |
| "ambaŭ"(#4) | dow | Ĉin.: 都 [dōu] (Kant.: dêu3 'Paar')(#5) |
RIM: La deklinacio de la ĉi-supre menciitaj pronomoj okazas kiel ĉe la substantivoj, kaj per tio similas al la altajaAl tiu grupego apartenas la tjurkaj, mongolaj kaj manĉu-tunguzaj lingvoj. kaj balto-finna modeloj, krom ke ĝi estas iom pli regula ol tie, ĉar mankas la konsonanto- kaj vokal-harmonioj. Ĝi tute ne paralelas kun la modeloj en hungara, samojedaj aŭ aliaj lingvoj, kiuj fakte uzas anstataŭ kazaj finaĵoj iujn posesivajn formojn de kazosufiksoj aspektantaj kiel deklinaciitaj postpozicioj.
Maksu va Moricu tećóra kérkon. Ému temáka tla légirin va ha/hu temáka tla pétarurin.
"Maks' kaj Moric' ŝtelas kokon. Li manĝas la gambojn kaj tiu manĝas la flugilojn."
Ému kaj li rilatas al la unua subjekto Maks(u) kaj ha aŭ hu kaj tiu rilatas al la dua subjekto Moric(u).
Máksu lamáta Paolun, joŋkúber ému lapojsgéja.
"Makso vidis Paŭlon, kiam li foriris."
Ému resp. li rilatas al la subjekto, se tiu antaŭas la objekton.
Máksu lamáta Paolun, joŋkúber ha/hu lapojsgéja.
"Makso vidis Paŭlon, kiam tiu foriris."
Ha aŭ hu resp. tiu rilatas al la objekto, se tiu sekvas la subjekton.
1) Ili estas formataj el la personaj pronomoj per la kazo-finaĵo -de (<Ĉin.: „的 [-de]“), se temas pri fordonebla posedo, kiun oni vere posedas. Se oni nur havas ĝin, estas uzata la finaĵo de la genitivo -ni. Por nefordonebla posesivo ankaŭ estas uzata la adesivo je -tap. Jen pliaj detaletoj pri ĉi tiu distingo.
| persono | singularo | dualo(#1) | pluralo | pluralo kun eks/inkludo-distingo per vortero | |
|---|---|---|---|---|---|
| kóptimo | ójn-tôlo | ek-tôlo | maŋ-tôlo | maŋ-tôlo su únśu ántarsaj eks/inkludo sónelmope | |
| 1a | ákide, ákode, ákude | kujde (inkl.)(#2) | vode (inkluda) | vopánede (inkl.)(#3) | najpanede(#3) |
| mide, mode, mude | - | najde | votíkede (ekskl.)(#4) | najtikede(#4) | |
| ŋade | ŋakide (ekskl.)(#5) | ŋaride (ekskluda) | ŋapánede (inkl.) | tojpánede | |
| - | - | tojde | ŋatíkede (ekskl.) | tojtíkede | |
| 2a | side, sode, sude | - | jude(#6) | jupánede (inkl.) | |
| tide, tode, tude | - | - | jutíkede (ekskl.) | ||
| kamide | kamikide(#5) | kamiride | kámipánede (inkl.) | ||
| - | - | - | kámitíkede (ekskl.) | ||
| 3a | iside, isode, isude | - | lode | lopánede (inkl.) | |
| emide, emode, emude | - | - | lotíkede (ekskl.) | ||
| pajde | pajkide(#5) | pajride | pajpánede (inkl.) | ||
| - | - | - | pajtíkede (ekskl.) | ||
| 4a(#7) | hade | hakide(#5) | haride | hapánede (inkl.) | |
| híde, hóde, húde | - | - | hatíkede (ekskl.) | ||
Do ĉi tiu modelo nur eblas en la nominativo, sen antaŭa prepozicio aŭ sekva postpozicio.
Krome ĉi tiuj formoj ankaŭ estas uzataj plurale sen ricevi pluralan finaĵon, kiel Rus.: „его“ "lia, ĝia", „её“ "ŝia" kaj „их“ "ilia"; Pl.: „jego“ "lia, ĝia", „jej“ "ŝia" kaj „ich“ "ilia".
| "sia" | sáwde | Lit.: sau "al si" | refleksivo |
| "onia" | ŋújde(#1) | Vj.: người |
RIM: Pro semantikaj kialoj la pronomo njaw "unu la alian" ne povas havi posesivan formon.
RIM: La modelo por tio estas la balto-finnaj lingvoj, kiel la finna (minä "mi" > minun "mia") kaj estona (mina/ma "mi" > minu/mu "mia"). Sed la Kitaka estas iom pli regula, ĉar ĝi funkcias aglutine.
RIM: Atentu, ke ĉi tiaj formoj devas esti distingataj disde formoj en genitiva kazo je -ni. La genitivo esprimas rilaton, neniam posedon! Ekz. múni házu "mia domo" (Se mi loĝas en ĝi, sed ne posedas ĝin.) / múde házu "mia domo" (Se mi posedas ĝin.) Jen pliaj detaletoj pri ĉi tiu distingo.
2) En specifaj konstruoj estu uzata la adjektiva finaĵo. Pri pliaj detaletoj vidu jene.
| persono | singularo | dualo(#1) | pluralo | pluralo kun eks/inkludo-distingo per vortero | |
|---|---|---|---|---|---|
| kóptimo | ójn-tôlo | ek-tôlo | maŋ-tôlo | maŋ-tôlo su únśu ántarsaj eks/inkludo sónelmope | |
| 1a | ákia, ákoa, ákua | kuja (inkl.)(#2) | voa (inkluda) | vopána (inkl.) #3 | najpana(#3) |
| mia, moa, mua | - | naja | votíka (ekskl.)(#4) | najtika(#4) | |
| ŋaa | ŋakia (ekskl.)(#5) | ŋaria (ekskluda) | ŋapána (inkl.) | tojpána | |
| - | - | toja | ŋatíka (ekskl.) | tojtíka | |
| 2a | sia, soa, sua | - | jua(#6) | jupána (inkl.) | |
| tia, toa, tua | - | - | jutíka (ekskl.) | ||
| kamia | kamikia(#5) | kamiria | kámipána(inkl.) | ||
| - | - | - | kámitíka (ekskl.) | ||
| 3a | isia, isoa, isua | - | loa | lopána (inkl.) | |
| emia, emoa, emua | - | - | lotíka (ekskl.) | ||
| paja | pajkia(#5) | pajria | pajpána (inkl.) | ||
| - | - | - | pajtíka (ekskl.) | ||
| 4a(#7) | haa | hakia(#5) | haria | hapána (inkl.) | |
| hía, hóa, húa | - | - | hatíka (ekskl.) | ||
Ĉi tiuj formoj povas alpreni kazajn kaj numeralaj finaĵojn, kiel Rus.: „мой“, „моя“, „моё“ "mia", „твой“, „твоя“, „твоё“ "cia, via", „наш“, „наша“, „наше“ "nia", „ваш“, „ваша“, „ваше“ "via"; Pl.: „mój“, „moja“, „moje“ "mia", „twój“, „twoja“, „twoje“ "cia, via", „nasz“, „nasza“, „nasze“ "nia", „wasz“, „wasza“, „wasze“ "via"
| "sia" | sáwa | Lit.: sau "al si" | refleksivo |
| "onia" | ŋúja(#1) | Vj.: người |
RIM: Pro semantikaj kialoj la pronomo njaw "unu la alian" ne povas havi posesivan formon.
| ekzemploj | tradukoj | tipoj | rimarkoj | |
|---|---|---|---|---|
| 1. | béjsaj múa nóni(#1) | ĉe mia avino | antaŭa prepozicio | ĉiam staras la nominativo! La modelo por tio estas Esperanto. |
| 2. | nábi vóa gátu | apud nia strato | ||
| 3. | émiapi bélipi(#1) | en ŝia ventro | nenominativa kazo | sama kazo kiel la rilata substantivo |
| 4. | émiapi házupi | en ŝia domo | ||
| 5. | vóal házul énvosaj | en nia domo | sekva postpozicio | antaŭa postpozitivo |
3) Tria ebleco por esprimi posedon estas menciita en la ĉapitro pri posesivaj pronomoj, kiuj ja fakte estas finaĵoj almetataj al la koncerna substantivo. Sed ĉi tiu ebleco nur estas deviga en la nord-insula "toke-me"-dialekto.
Atentu, ke la sekva skemo ali-ordiĝis en la "Sum"-dialekto!
La Malnova Kitaka ankoraŭ distingis tri genrojn (je -i [ina], -u [vira]; -o [neŭtra]) ĉe la tabelvortoj, sed tiu trajto ŝanĝiĝis en la Mezepoka Kitaka al la nuna skemo.
| kve | "kiu?" | Lat.: quem, Het.: kwel, kwetan, kwets, kwe Isl.: hver [kvär](#1) |
enáje | "tiu" | Mong.: энэ [ene] & Kaz.: ana & Vj.: này |
| míke | Fin.: mikä(#2) | kúle | "ĉiu" | Ar.: kull > Nub.: kúlu; Bur.(Verčikvar): khul | |
| náne | Jap.: nan(i) & Sva.: nani, Ling.: náni & Nahl.: nân |
íske(#3) | "iu" | Est.: isik(#3) | |
| téme | "tiu ĉi" | Fin.: tämä | jóŋke | "kiu" (ril.) | Ind.: yang & Fin.: joka(#4) |
| núje | "tiu" | Fin.: nuo & Kopt.: nai | níse | "neniu" | Pl.: nic |
| kvo | "kio?" | Lat.: quod | enájo | "tio" | Mong.: энэ [ene] & Kaz.: ana & Vj.: này |
| míko | Fin.: mikä(#1) | kúlo | "ĉio" | Ar.: kull > Nub.: kúlu; Bur.(Verčikvar): khul | |
| náno | Jap.: nan(i) & Sva.: nani, Ling.: náni & Nahl.: nân |
ísko | "io" | Est.: isik | |
| témo | "tio ĉi" | Fin.: tämä | jóŋko | "kio" (ril.) | Ind.: yang & Fin.: joka(#2) |
| nújo | "tio" | Fin.: nuo & Kopt.: nai | níso | "nenio" | Pl.: nic |
| kva | "kia?" | enája | "tia" |
| míka | kúla | "ĉia" | |
| nána | íska | "ia" | |
| téma | "ĉi tia" | jóŋka | "kia" (ril.) |
| núja | "tia" | nísa | "nenia" |
(-a de: adjektivoj)
| kvaw | "kiel?" | enájaw | "tiel" |
| míkaw | ískaw | "iel" | |
| nánaw | kúlaw | "ĉiel" | |
| témaw | "ĉi tiel" | jóŋkaw | "kiel" (ril.) |
| nújaw | "tiel" | nísaw | "neniel" |
(-aw de: adverboj)
Ili distingas triope inter loko, almovo kaj demovo per la koncernaj kazo-finaĵoj je -saj, -ku kaj -ket. La finaĵo -saj povas foresti.
| kvílan | "kie?" | enájilan | "tie" |
| míkilan | ískilan | "ie" | |
| nánilan | kúlilan | "ĉie" | |
| témilan | "ĉi tie" | jóŋkilan | "kie" (ril.) |
| nújilan | "tie" | nísilan | "nenie" |
(-lan (Dial.: -lla) < Mn.Kit.: láni(#1) <Tlng.: lan 'Platz, Ort'; k-u ankaŭ Uzb.: -yer- en buyerda, buyerga; Pŝt.: dzāy en kom dzāy ta "kien", lǝ kom dzāy na "de kie")
Ili distingas triope inter tempo, fino kaj komenco per la koncernaj kazo-finaĵoj je -ku kaj -ket. Por tempo ne estas uzata la finaĵo -saj, ĉar tion jam sufiĉe indikas la vortoparto -ber. Anstataŭ -ku alternative eblas la prepozicio do'i, kaj anstataŭ -ket alternative eblas la prepozicio óta'i aŭ unu el la postpozicioj óta'i kaj béri.
| kvúber | "kiam?" | enajúber | "tiam" |
| mikúber | iskúber | "iam" | |
| nanúber | kulúber | "ĉiam" | |
| temúber | "ĉi tiam" | joŋkúber | "kiam" (ril.) |
| nujúber | "tiam" | nisúber | "neniam" |
(-ber < Mn.Kit.: béru(#1) <Som.: ber "tempo"; k-u ankaŭ Pŝt.: wacht en lǝ kom wacht na "ekde kiam", kom wacht ta "ĝis kiam"; Turk.: zaman "tempo" en bir zaman "iam; foje", ne zaman "kiam" kaj ne zamandan beri "ekde kiam")
| kvíkos | "kial?" | enájikos | "tial" |
| míkikos | ískikos | "ial" | |
| nánikos | kúlikos | "ĉial" | |
| témikos | "ĉi tial" | jóŋkikos | "kial" (ril.) |
| nújikos | "tial" | nísikos | "nenial" |
(-kos <Angl.: cause "kaŭzo; kialo"; Komparu ankaŭ Klk.: -caus (en: quacaus "kial", alquacaus `"ial", lecaus "tial", tolcaus "ĉial", nongcaus "nenial")
| kvítom(#1) | "kiom?" | enájitom | "tiom" |
| míkitom | ískitom | "iom" | |
| nánitom | kúlitom | "ĉiom" | |
| témitom | "ĉi tiom" | jóŋkitom | "kiom" (ril.) |
| nújitom | "tiom" | nísitom | "neniom" |
(-tom <Mong.: том [tom] "granda", k-u Vj.: to "granda", Km.: thom "granda")
La sekvaj formoj povas esti uzataj nur, se temas pri fordonebla posesivo.
| kvóde | "kies?" | enájode | "ties" | kvóni | "kies?" | enájoni | "ties" | |
| míkode | ískode | "ies" | míkoni | ískoni | "ies" | |||
| nánode | kúlode | "ĉies" | nánoni | kúloni | "ĉies" | |||
| témode | "ĉi ties" | jóŋkode | "kies" (ril.) | témoni | "ĉi ties" | jóŋkoni | "kies" (ril.) | |
| nújode | "ties" | nísode | "nenies" | nújoni | "ties" | nísoni | "nenies" |
(-de <Ĉin.: 的 [-de, (-di)] "-a")
Kvóde házu teeśa téme házu? "Kies domo estas ĉi tiu domo?"
Ĉe nefordonebla posesivo estu uzata la adesiva finaĵo -tap jene:
| kvétap | "kies?" | enájetap | "ties" |
| míketap | ísketap | "ies" | |
| nánetap | kúletap | "ĉies" | |
| témetap | "ĉi ties" | jóŋketap | "kies" (ril.) |
| nújetap | "ties" | nísetap | "nenies" |
Kvétap bápu teésa téme rúnu? "Kies patro estas ĉi tiu viro?"
| vorto | traduko | deveno | modelo(#1) | ekzemplo | ekz.-traduko |
|---|---|---|---|---|---|
| Prefiksoj | |||||
| Por ĉiuj pronomoj | |||||
| dow- | ambaŭ | Ĉin.: 都 [dōu] (Kant.: dêu3)(#2) | Dgsp.: amb- 'both' |
dow-kvikos | pro ambaŭ kialoj |
| faw-(#3) | malmulte | Mn.A.Ger.: fao, Gt.: fawai | Dgsp.: pauk- 'few' |
faw-kvitom | kiom malmulte |
| but- | multe | Cig.: but | -""- | but-kvitom | kiom multe |
| kit- | alia | Lit.: kitas, -a | Dun.: hoka- 'other' |
kit-núje | tiu alia |
| kit-kvo | kio alia | ||||
| sem- | sama | Ain.: sem & TokP.: sem | Dun.: onaji- 'same' |
sem-témaw | sam-maniere, sam-tiele |
| up- | supre, sure | Pld.: up, Sve.: upp | uptéme | ĉi tiu … tie supre/sure | |
| en- | ene | = | entéme | ĉi tiu … tie ene | |
| gwan-(#4) | alte | Ĉin.: 高 [gāo] & Tajv.: kuan5 | gwantéme | ĉi tiu … tie alte | |
| Por nedifinitaj kaj demandaj pronomoj(#5) | |||||
| Laŭ kutimaj skemoj | |||||
| namt-(#6) | kiu scias | Jap.: nani + Mong.: мэд- [med] | namt-kvo | kiu scias kio | |
| nemt- | ajn(#7) | Hung.: nem + Mong.: мэд- [med] | némt-kve | mi ne scias kiu, kiu ajn | |
| nevim- | Ĉeĥ.: ne vím | nevimkve | kiu ajn | ||
| śvĩ-(#8)(#J) | Enc.: e "ne" + Ĉeĥ.: ví | śvĩkve | kiu ajn | ||
| Nekutimaj skemoj | |||||
| dew-(#9)(#J) | ajn(#10) | Mn.Pr.: dêiwas, deiwas, deiws, deywis + Ĉeĥ.: ví | dew-náne | kiu ajn | |
| Sufiksoj | |||||
| -libe(#11) | ajn | Rus.: -либо [libo] & Lat.: -libet | kve-líbe | kiu ajn | |
| -vujs(#12) | ajn | Ger.: würde & Angl.: would & Pŝt.: wú- [ŭu-] + Lat.: esse |
kve-vujs | kiu ajn | |
RIM: En la dialektoj povas ekzisti pliaj formoj tiaj.
| sum- | "<io, iu>" | Gt.: sums, Mn.A.Ger.: sum, Isl.: sumur |
|
| summet | "iam" | Lit.: metas | |
| sumpjas | "ie" | It.: piazza, Kr.: pjaca | |
| sumru | "iu" | Keĉ.: runa | |
| sumtem | "iam" | Lat.: tempus | |
| koje, -o (Var.: koj.) |
"tiu, tio" | Keĉ.: kay | Jap.: ko- (en: ko-re, ko-ko, kochira), Gua.: ko, Kor.: ko |
| kojpi | "tie" | Keĉ.: kaypi | |
| kojt | "tien" | ||
| moj | ĉiu | Vj.: mọi | Ĉin.: 每 [mĕi], Kant.: mui5; Jap.: mai-, Kor.: mae- |
| ki | kiu | Hung.: ki | |
| ko | kio |
RIM Ĉi tiuj skemoj ne estas kompletaj, tiel ke oni devas uzi en kazo de mankanta formo la tabelon. Sed la ĉi-supra skemo kompletiĝis sed ankaŭ parte aliordiĝis en la "Sum"-dialekto.
Al la sekva ĉapitro
02.01.2024