Kitakujo 

Specifaj tipoj / rúśomari ásamiri

Kun certaj literoj resp. silaboj

a) ć-aj / ć-ari

Infinitivoj
1.	na-gnáća	peli	Pl.: gnać
2.	na-húkća	ululi	Pl.: hukać
3.	na-láća	verŝi	Pl.: lać
4.	na-píća(#1)	trinki	Pl./A.Sor.: pić

• #1: Norma formo estas na-píta "trinki". En kelkaj dialektoj aperas na-pína, laŭ Gr.: πίνω, kaj na-píba, laŭ Sans.: पिबति [pibati].

b) d-aj / d-ari

Infinitivoj
1.	na-sójda(#1)	soni	Fin.: soida

• #1: Havas mallongan varianton soj-.

c) Im-aj / ím-ari

Ĉi tiu silabo -im-^(#1) tute ne rilatas al la diminutiva sufikso -im-! Ĝi nur ekzistas en verboj el la Tokpisina lingvo.

• #1: En TokP.: -im kaj kelkaj parencaj lingvoj - montras transitivecon.

1.	na-áwtima	publikigi	TokP.: autim
2.	na-hápima(#1)	duonigi	TokP.: hapim	hápo(#1)	duono; parto
3.	na-kátima	tranĉi	TokP.: katim	kátimelo	tranĉilo
4.	na-kólima (Var.: na-kólma)	voki	TokP.: kolim
5.	na-lárima	permesi	TokP.: larim
6.	na-lúkima	vidi	TokP.: lúkim
7.	na-lúsima	perdi	TokP.: lúsim
8.	na-pásima	fermi	TokP.: pasim
9.	na-púlima	perforti	TokP.: púlim
10.	na-ráwsima	forigi, deigi	TokP.: rausim
11.	na-suríkima	malfari	TokP.: surikim
12.	na-tókima	informi	TokP.: tokim
13.	na-wókima(#2)	labori, fari	TokP.: wokim

• #1: Parencas al -ap- "-on-", kiu siavice estas sinonimo de -ud-.
• #2: Parencas vóko "laboro" kaj iomete malpli górci "laboro".

d) In-aj / in-ari (Cig.: -in)

1.	na-pojs-rájtina	forrajdi	Fin.: pois + v-u malsupre
2.	na-rájtina	rajdi	Cig.(Burg.): rajtinel
3.	na-śeprína	balai	Cig.(Roman): šeprínel

e) j-aj / j-ari

Infinitivoj
1.	na-ćútaja	migri	Keĉ.: chutay
2.	na-búgja	aĉeti	Gt.: bugjan
3.	na-gólja	saluti	Gt.: gôljan
4.	na-kásja	obei	Keĉ.: kasuy
5.	na-láwsja	malligi; malnodi; malplekti; (fig.) senigi	Gt.: lausjan
6.	na-páwja(#1)	moviĝi	Keĉ.: paway
7.	na-pítaja	ripari	Fin.: pitää(#2)
8.	na-pítja	ŝati
9.	na-plínsja	danci	Gt.: plinsjan
10.	na-sájkja(#3)	alporti, iri por preni; venigi	Isl.: sækja
11.	na-súćja(#4)	flankeniri, ĉirkaŭiri, ..	Keĉ.: suchuy
12.	na-súlja	fondi	Gt.: ga-suljan
13.	na-táwja	rezultigi	Gt.: taujan
14.	na-wópja	lamenti	Gt.: wopjan
Pruntaĵoj
1.	na-pásja	esti bona/ĝusta/konvena	Cig.(Lov.): pasij
Tria persono
1.	na-kósja	tusi	Lit.: kosi

• #1: Kutime na-páwa.
• #2: Okazas ŝanĝo de ää al aj kaj foje eĉ redukto al simpla j. Tria verbo estas na-pítea "teni".
• #3: Varianto na-séjkja, dialekto na-séjća.
• #4: Kutime na-súćva.

f) kv-aj kaj kw-aj / kv-ari va kw-ari

ku-klaso(#1)
1.	na-kváma	decidi	Sva.: kuamua
2.	na-kwánza	komenci	Sva.: kuanza

• #1: Temas pri klaso de substantivoj, adjektivoj, kelkaj pronomoj kaj numeraloj. Ĉikaze tradukebla kiel verba infinitivo.

g) m-aj / m-ari

Infinitivoj
1.	na-déma	citi	Uzb.: dämoq
2.	na-kújsma(#1)	redukti	Turk.: kısmak

• #1: Parencas kújsa "mallonga", el Turk.: kısa.

h) On-aj / on-ari (Alb.: -on)

1.	na-duróna	toleri	Alb.: durón
2.	na-uróna	gratuli	Alb.: urón
3.	na-vepróna	agi	Alb.: veprón

i) r-aj / r-ari

Infinitivoj
1.	klor-(#1)	klud-	Fr.: clore
2.	na-liéra	ligi	Fr.: lier
3.	na-ruara	vagi	Galc.: ruar
4.	na-suéra	ŝviti	Fr.: suer
5.	na-zoara	zumi	Galc.: zoar

• #1: Plejparte ekzistas nur en derivaĵoj, kiel ekz. na-bewklóra "inkludi" kaj na-kimklóra "ekskludi".

RIM: Tiu tipo eĉ ekzistas en Esperanto, kiel montras la vortoj diri, fari, iri, kuiri kaj stari.

j) '-s-'aj / '-s-'ari

Tria persono
1.	na-hápsa	abundi	Het.: hapzi 'to be abundant' ("abundi")
2.	na-lúksja	heliĝi	Het.: luktsi
3.	na-úpsa	leviĝi [pri suno]	Het.: up-tsi
4.	na-wéksa	deziri	Het.: wek-tsi
Refleksivoj
1.	na-fársa	perei	Isl.: farask

k) ś-aj / ś-ari

Infinitivoj
1.	na-gójśa(#1)	kuraci	Ma.Sor.: gójś
2.	na-njéśa	ne	Enc.: ńe-ś
3.	na-sráśa(#2)	feki	Ma.Sor.: sraś

• #1: Parencas gójcu "kuracisto", el Ma.Sor.: gójc.
• #2: Parencas na-sráta "feki", el Rus.: срать [sratj].

l) t-aj / t-ari

Infinitivoj
1.	na-bílta	paroladi	Lit.: bilti (Lit.: biloti, Ltv.: bilst, Mn.Pr.: billit)
2.	na-bújta	ekzisti	Rus.: быть [bytj], Ukr.: бити [byty], Slvk.: byť (Ma.Sor.: byś, Mn.Pr.: bût, boût, Ltv.: būt, Lit.: būti)
3.	na-dáptva(#1)	ricevi	Ltv.: dabūt
4.	na-déta	meti	Lit.: dėti
5.	na-dóta	parki	Lit.: dėti + ablaŭto
6.	na-drísta	aŭdaci	Lit.: drįstù, drįsti (Sans.: dhrs-nôti, Gr.: thérsos)
7.	na-dústa	sufoki	Lit.: dusti
8.	na-gáwta	ricevi	Lit.: gáuti
9.	na-gróta	graki	Lit.: gróti (EWB) (Ger.: krähen)
10.	na-hárta	plugi	Lit.: árti, Ltv.: art
11.	na-jáwsta	antaŭsenti	Ltv.: jaust "senti; antaŭsenti"
12.	na-kéjsta	varii	Lit.: keisti
13.	na-kísta	ŝanĝi	Lit.: kisti
14.	na-klásta	kuŝigi, meti	Rus.: класть [klastj]
15.	na-klóta	etendi (kuŝe); surkovri	Lit.: klóti
16.	na-koánta(#2)	agi	Ĉeĥ.: konat, Slvk.: konať
17.	na-lémta	decidi	Lit.: lémti (lėmė)
18.	na-líkta	resti	Lit.: lìkti (lìko) (Toĥ.A: lip-, Isl.: leifar)
19.	na-lípta	glui	Lit.: lìpti (limpa) (Sans.: limpati)
20.	na-mélsta	peti	Lit.: melsti
21.	na-míkta	okulsigni, palpebrumi	Slov.: migati
22.	na-mínta	treti	Lit.: mìnti
23.	na-mójta	lavi	Rus.: мыть, мою [mytj, moju]
24.	na-mólita	preĝi	Rus.: молить [molítj]
25.	na-ópeta	instrui	Fin.: opettaa* (oppi*)
26.	na-píta(#3)	trinki	Rus.: пить [pitj], Kr.: piti, Slvk.: piť (Pl.: pić, Plb.: pait; Ved.: pītáye 'to drink' ("trinki"))
27.	na-pójsta	forigi	Fin.: poistaa (pois > pojs "for")
28.	na-ráśta	skribi	Lit.: rašti (rašyti)
29.	na-skoánta(#4)	koaguli	mallongigo el sam "kune" kaj na-koánta "agi"
30.	na-skúta	razi	Ltv.: skūt (prez. skuj, pret. skuva) (Lit.: skùsti, prez. skùta, skùto)
31.	na-spjáwta	sputi	Lit.: spiáuti
32.	na-sráta(#5)	feki	Rus.: срать [sratj]
33.	na-súkta	tordi	Lit.: sùkti, Ltv.: sukt (Kr.: sukati, Pl.: sukać)
34.	na-túpta	kaŭri	Lit.: tūpti (tupėti)
35.	na-vísta	velki	Lit.: výsti (Mn.A.Ger.: wesanên, Mn.Angl.: wisnian)
Tria persono
1.	na-déhhta	taŭgi	Pld.: döcht (Ger.: taugen, Mn.Angl.: dugan)
2.	na-géjta	farti	Ger.: geht's
3.	na-keíta(#6)	kuŝi	Mn.Gr.: κεῖται [keitai]
Derivita substantivo
1.	na-élta	vivi	Hung.: élet (élni) (Fin.: elää, Est.: elama)

• #1: La konsonanto t el la infinitivo fariĝis parto de la radiko, sed la longa vokalo antaŭ ĝi aperigis v. Krome okazis asimilado de b al t, tiel ke nun estas p.
• #2: La diftongo el la neparenca koáno "mano", pro la rilato inter Ger.: handeln "agi; negoci; komerci" kaj Hand "mano".
• #3: En kelkaj dialektoj aperas na-píća, laŭ Pl./A.Sor.: pić, na-pína, laŭ Gr.: πίνω [píno], kaj na-píba, laŭ Sans.: पिबति [pibati].
• #4: Inspirita de la etimo de koaguli.
• #5: En iu dialekto aperas na-sráśa, el Ma.Sor.: sraś.
• #6: Ne miksu ĝin kun na-kéjta "varii", el kéjtu "varianto, variaĵo".

m) tj-aj / tj-ari

Infinitivoj
1.	na-gótja	rapidi	Lit.: góti

Samgrupaj estas la du verbaj sufiksoj -etj- kaj -intj-, kies morfemoj englutis la infinitivajn finaĵojn de siaj etimoj.

1.	-etj-(#1)	-iĝ-	Rus.: -еть [-etj]
2.	-intj-(#2)	-ig-	Lit.: -inti

• #1: Sinonimoj ve- (ĝemelo na-vérta "turni"), na-búla, na-tápta (mallonge -apt-).
• #2: Sinonimoj me- (varianto mej-).

n) v-aj / v-ari

Infinitivoj
1.	na-kójva	meti	Kaz.: khojîv
o>v-regulo(#R1)
1.	na-jáva	deziri	Ĉin.: 要 [yào]
2.	na-jôva	intenci	Ĉin.: 要 [yào]
3.	na-kósva	rajdi	Mŝt.: koso_ yó
u>v-regulo(#R2)
1.	na-cúhhva	ĝermi	Mong.: цухуйх [cuĥujĥ]
2.	na-dákva	ĉirkaŭbraki	Jap.: daku(#V)
3.	na-húkva(#1)	perdiĝi; malaperi	Fin.: hukkua
4.	na-kárva	prunti; lui	Jap.: karu(#V)
5.	na-kírva	tranĉi	Jap.: kiru(#V)
6.	na-láwsva	esprimi, (el)diri	Fin.: lausua
7.	na-línkva	gluti	Kim.: llyncu
8.	na-málva	plenigi	Ak.: malū
9.	na-núgva	malvesti	Jap.: nugu(#V)
10.	na-pújtva	blovi	Gua.: pytu
11.	na-púkva(#2)	blovi	Keĉ.: pukuy
12.	na-súćva(#3)	flankeniri; ĉirkaŭiri; ...	Keĉ.: suchuy

• #1: Ĝemelo na-húka "droni".
• #2: Apud na-púkuja "blovi".
• #3: Apud na-súćja "flankeniri; ĉirkaŭiri; ...".
• #R1: La regulo ankaŭ efikas ĉe adjektivoj kiel ekz. gélva "flava" (norme géla).
• #R2: La regulo ankaŭ efikas ĉe adjektivoj kiel ekz. básva "purpura", dlákva "mola", dzúkva "simpatia", fúcva "normala", hásva "grizbruna", (ne miksu kun hâsva "malfacila", ĉe kio efikas y>v-regulo), kátva "malmola" (miksa apliko de y>v-regulo kaj u>v-regulo pro kompromisa etimo), kélva "ruĝa", kéśva "kolerega, furioza", múva "malbona", párva "oranĝa". Krome eĉ ĉe substantivoj fojfoje efikas tia regulo, kiel ekz. ĉe dúvo "sono; voĉo; kanto", fácvo "normo".
• #V: Vortara formo je fina -u aŭ -ru.

Demanda / prása

na-jága	kion fari, "kii"	Kalm.: yaγɒ-(#1)	Tejága Paolu je peóso?	Kion faras Paŭlo je la hundo?(#2)
			Lajága?(#3)	Kio okazis?
			Lajága je házu?	Kio okazis al domo?
			Mu gojága?(#4)	Kion mi faru?

• #1: El: "The Nostratic Macrofamily", paĝo 596, punkto 468C. K-u Mong.: яах [jaaĥ] 'was tun? wie handeln?' ("kion fari? kiel agi?"), Kalm.: яах 'what to do' ("kion fari?").
• #2: Se Esperanto havus tian formon, oni dirus: Kias Paŭlo je la hundo?
• #3: Kiel Mong.: Яасан бэ? [Jaasan be?] 'What happened?' ("Kio okazis?")^(#G).
• #4: Parte inspirita de Mong.: Би яах вэ? [Bi jaah ve?] 'What shall I do?' ("Kion mi faru?")^(#G).
• #G: Laŭ la gramatiko 'Mongolian grammar', de Rita Kullmann, paĝo 275.

Krome eblas derivaĵoj ofte inspiritaj de la mongola parenco.

Kitaka	Senco	Funkcio	Etimo	Ekzemplo	Senco	Modelo
Simplaj
jágaź	kiel		Kalm.: yaγɒ- + Mong.: -ж [-ž]	Jágaź na-méda?	Kiel scii?	Mong.: яаж [jaaž] 'how' ("kiel")
				Tútap(#1) bádu jágaź teésa?	Kiel vi fartas?
Sintagmoj
na-jága díhaź	kial(#2)	-	Ĉer.: diʔ + Mong.: -ж [ĵ]	Ému na-jága díhaź lagáma?	Kial li venis?	Mong.: яах гэж [jaaĥ gež] 'zu welchem Zweck; warum' ("kiucele; kial")

• #1: Tio estas tiel nomata nefordonebla posedo.
• #2: Male al la tabelvortaj sinonimoj aperas en la frazo tie, kie la koncerna informo aperus en rilata respondo.

Negacia / nemdíha (njéśa)

En sociolekto ekzistas negacia verbo.

na-njéśa	ne -i	Enc.: ńe-ś(#1)	Íti tenjéśa naéta káwkun.	Itino ne manĝas kukon.	Kutima vortordo SVO
			Íti káwkun tenjéśa naéta.(#2)		Dua plej ofta vortordo SOV
nea partikulo			Íti nem teéta káwkun.
kun memstara modalverbo			Íti njéśaź temóga naéta káwkun.	Itino ne ŝatas manĝi kukon.	kun konverbo je -ź
			Íti mógaź tenjéśa naéta káwkun.
kun sufiksa modalverbo			Íti tenjéśa naétdurta káwkun.		modala sufikso ĉe la ĉefa verbo
			Íti tenjéśdurta naéta káwkun.		modala sufikso ĉe la negacia verbo
nea partikulo			Íti nem temóga naéta káwkun.

• #1: Parencas Nen.: ńi-.
• #2: Tio estas parte komparebla kun la sintakso de la frazo T.Nen.: mań ťuku kńiga-mʔ ńi-dmʔ tolabʲu-ʔ 'I do not read this book.'^(#SU) ("Mi ne legas ĉi tiun libron.").
• #SU: Laŭ la artikolo 'On the Typology of Negation in Ob-Ugric and Samoyedic Languages', paĝo 25.

La negacia verbo povas esti eĉ mem negata per la prefikso an- kaj tiam signifas "ja" kaj estas pli malpli sinonima kun la ne derivata adverbo doŋ.

na-annjéśa	ja -i	Enc.: ńe-ś	Íti teannjéśa naéta káwkun.	Itino ja manĝas kukon.
kutime			Íti doŋ teéta káwkun.
kun memstara modalverbo			Íti annjéśaź temóga naéta káwkun.	Itino ja ŝatas manĝi kukon.	kun konverbo je -ź
			Íti mógaź teannjéśa naéta káwkun.
kun sufiksa modalverbo			Íti teannjéśa naétdurta káwkun.		modala sufikso ĉe la ĉefa verbo
			Íti teannjéśdurta naéta káwkun.		modala sufikso ĉe la negacia verbo
kutime			Íti doŋ temóga naéta káwkun.

Al la sekva ĉapitro
19.09.2025