Kitakujo 

La sintakso de la Kitaka lingvo / Tla són-soj-fépolo kitákani kélini

Pliaj detaloj pri sintakso de substantivoj legeblas sur paĝo pri substantiva apliko kaj pri verboj je la fino de la verba paĝo.

a) Ĉefaj sinsekvoj de subjekto, objekto kaj verbo

La ĉefe uzata vortordo de la Kitaka lingvo estas la skemoj SOV kaj SVO. Pro stilaj kaj aliaj kialoj ankaŭ eblas la aliaj.

sekvo	modeloj	ekzemploj	sencoj
SOV	kiturka, kitamila, kijapana, kitibeta, kikećua, kilátina, kiamhára, kikoréa	Mu áplon temáka.	Mi pomon manĝas.
SVO	Kiíŋra, kiswahila, kićina, kiindonesia, kivjétnama, kizermána, kipránca, kiháwsa	Mu temáka áplon.	Mi manĝas pomon.
VSO	Kiwelśa, kihawaija, kiberbera, kiklasik- araba, kitóŋa, kiskwamíśa	Temáka mu áplon. / Temáka-me áplon.	Manĝas mi pomon.

Aliaj sinsekvoj ne tre oftas, ĉar ili ne taŭgas por la Kitaka.

RIM Ekzistas mondvaste la jenaj sekvoj: VSO, SVO, SOV, VOS, OVS, kaj OSV.

sekvo	modeloj	ekzemploj	sencoj
OVS	ki'hixkaryana', kiapalaija, kibacairia, kimakusia	Áplon temáka mu. / Áplon temáka-me.	Pomon manĝas mi.
OSV	ki'apurinã'	Áplon mu temáka.	Pomon mi manĝas.
VOS	kimalagasa, kitzotzila, kihouiailu-a	Temáka áplon mu.	Manĝas pomon mi.

RIM: Parte el: "Die Cambridge Enzyklopädie der Sprache", paĝo 98

b) Ĉefaj sinsekvoj de adjektivo, substantivo kaj rilativaj propozicioj

En la Kitaka lingvo eblas uzi ĉiujn eblajn ordojn, sed la skemoj ANR kaj RAN estas plej oftaj.

sekvo	modeloj	ekzemploj	sencoj
NAR	kithaja, kipránca, kihebrea, kiswahila	rúnuri dádari jóŋkeri temáka káwkun	viroj grandaj kiuj manĝas kukon
ANR	kikećua, Kiíŋra, kipérsa, kirúsa	dádari rúnuri jóŋkeri temáka káwkun	grandaj viroj kiuj manĝas kukon
RAN	kitúrka	káwkun rumákari dádari rúnuri	kukon manĝantaj grandaj viroj
RNA		káwkun rumákari rúnuri dádari	kukon manĝantaj viroj grandaj

RIM La pliaj sekvoj ARN, NRA ankoraŭ ne estis trovitaj en iuj ajn lingvoj.

c) Ordo de substantivo kaj specifigiloj (kiel tiu; ĉiu; mia; de Jano)

sekvo	modeloj	ekzemploj	sencoj
NS(#1)	kiindonesia	házu Jánu-de	domo de Jano
SN(#2)	kitúrka, kizérmana	téme házu	ĉi tiu domo
		Jánu-de házu	domo de Jano
		Jánu-tap mámi	patrino de Jano

• #1: Tiu ĉi sekvo preskaŭ nur estas uzata kun la posesivo de iu nomo aŭ objekto.
• #2: Tiu ĉi sekvo estas tre ofte uzata, eĉ kombinita kun la antaŭ-ĉapitraj sekvoj. Ĝi estas deviga ĉe inalieneblaj posesivoj, por ke la posesiva kaj loka funkcioj de -tap estu bone distingeblaj.

d) Formado de demandaj frazoj

vorteto	modeloj	ekzemploj	senco	lingvoebeno
ka	kiestóna, (kilénka, kilitóva)	Ka tu teképa natóka kiíŋran?	Ĉu vi povas paroli angle?	normala
		Ka kámi kiíŋran teképa(-sùra) natóka?		ĝentila

Sociolekta ebleco troveblas jene.

Alilingvaj eblecoj

Mondvaste ekzistas aliaj eblecoj.

vorteto	modeloj	ekzemploj	traduko
czy	kilénka (kipóla)	czy pan(i) rozumie po polsku?	ĉu vi komprenas la polan?
-chu	kikéćua	kay wasichu	ĉu tio estas domo?

e) Respondo al demandoj je kvílanku, míkilanku aŭ nánilanku "kien?"

-ku ĉe la prepozicio aŭ postpozicio koncerna

pli ekzakte per unu el la "Uralecaj" kazoj, nome -ben "en -n", -pen "sur -n" aŭ -tan "ĉe -n"

Sociolekte aldoniĝas kromaj kazoj, entute pri aldirekto - 7.

rekta almeto de la sufikso -ku al la koncerna substantivo, adjektivo aŭ pronomo

f) Respondo al demandoj je kvílanket, míkilanket au nánilanket "de kie?"

-ket ĉe la prepozicio aŭ postpozicio koncerna

pli ekzakte per unu el la "Uralecaj" kazoj, nome -bes "de en, el", -pes "de sur" aŭ -tas "de (ĉe)"

Sociolekte aldoniĝas kromaj kazoj, entute pri dedirekto - 7.

rekta almeto de la sufikso -ket al la koncerna substantivo, adjektivo aŭ pronomo

g) Respondo al demandoj je kvílan, míkilan aŭ nánilan "kie?"

-saj ĉe la prepozicio aŭ postpozicio koncerna

pli ekzakte per unu el la "Uralecaj" kazoj, nome -bep "en", -pep "sur" aŭ -tap "ĉe"

Sociolekte aldoniĝas kromaj kazoj, entute pri situo - 7.

-pi kaj -saj sen almeto al adpozicio rekte ĉe la koncerna substantivo, adjektivo aŭ pronomo

h) Negado en frazoj / némeni énsaj tókomori

Se jam aperas nea vorto en la koncerna propozicio, ne plu estas metata la vorto nem resp. maj. ekz.:

Normala maniero /

Frazo	Senco	Lingvoebeno
mu níson lamáta	mi nenion vidis	normala
ŋa níson lamáta(-sùra)		ĝentila

• Alikaze okazu jene:

Frazo	Senco	Lingvoebeno
Simplaj frazoj
Mu nem lamáka káwkun.	Mi ne manĝis kukon.	normala
Ŋa káwkun maj lamáka(-sùra).		ĝentila
Nem mu lamáka káwkun.	Ne mi manĝis kukon.	normala
Maj ŋa káwkun lamáka(-sùra).		ĝentila
Kompleksaj frazoj
Mu lamáka nem káwkun, tar tílkworin.	Mi manĝis ne kukon, sed fragojn.	normala
Ŋa maj káwkun lamáka(-sùra), tar tílkworin.		ĝentila
Nem mu lámaka káwkun, tar Paolu.	Ne mi manĝis kukon, sed Paŭlo.	normala
Maj ŋa káwkun lamáka(-sùra), tar Paolu.		ĝentila

Alilingvaj eblecoj

partikulo antaŭ la verbo	rusa: не [ne], hispana: no
partikulo post la verbo	germana: nicht
partikuloj antaŭ kaj post la verbo	franca: je ne sais pa
speciala modo de la verbo	japana: nagéru "ĵeti" > nagenai "ne ĵeti"
partikulo ĉe la komenco aŭ fino de la propozicio	keĉua: mana
speciala verbo negata	angla: doesn't, haven't, …
speciala helpverbo nea	finna: en, et, ei "mi, ci, li ne …"; Enc.: ńe-ś

Sociolekta ebleco / sóca átveśo

En diversaj dialektaroj

na-njéśa	ne -i	Enc.: ńe-ś	Íti tenjéśa naéta káwkun.	Itino ne manĝas kukon.
kutime			Íti nem teéta káwkun.
kun modalverbo(#1)			Íti njéśaź temóga naéta káwkun.	Itino ne ŝatas manĝi kukon.
			Íti mógaź tenjéśa naéta káwkun.
kutime			Íti nem temóga naéta káwkun.

• #1: Ĉar nur eblas uzi du verbojn en la sama verba frazo, la tria devas fariĝi tiel nomata konverbo. Ĝi aperas ĉe la ekzemploj kursive. Sed ne ĉiuj dialektoj havas tiujn. Do senkonverbaj dialektoj anstataŭe uzas adverbajn participojn.

Nur en la Toka-me-dialekto

Laŭ Enc.: ńe-ś ekzistas en la Samojed-a sociolekto negacio-verbo kun la transicionalaj kaj ali-pronomaj finaĵoj.

Kitake	Senco	Ekzemplo	Senco
Singularo
njéś-me	mi ne	Tenjéśme namóga kiíŋrin.	Mi ne ŝatas la anglan.
njéś-te	ci ne	Lanjéśte natóka râśtaw.(#1)	Vi ne parolis ĝuste.
njéś-paj	li/ŝi/ĝi ne	Tenjéśpaj naláwla mójaw.	Li/Ŝi ne kantas bele.
njéś-ha	li/ŝi/ĝi ne	Lanjéśha naláwla mójaw.	Li/Ŝi ne kantis bele.
Dualo
njéś-kuj	ni ambaŭ ne	Tenjéśkuj namáka mícin.	Ni ambaŭ ne manĝas katon.
njéś-ŋać	ni ambaŭ ne	Sjenjéśŋać namáka peoson.	Ni ambaŭ ne manĝos hundon.
njéś-kámić	vi ambau ne	Lanjéśkámić nahéma áwton.	Vi ambaŭ ne havis aŭton.
njéś-pajć	ili ambaŭ ne	Tenjéśpajć namáta mun.	Ili ambaŭ ne vidas min.
njéś-hać	ili ambaŭ ne	Lanjéśhać namáta tin.	Ili ambaŭ ne vidis vin.
Pluralo
njéś-ŋe	nur ni ne	Sjenjéśŋe naéta káwkokon.	Ni ne manĝos kekson.
njéś-vo	ni ĉiuj ne	Nunjéśvo nadánsa.	Ni ĉiuj nun ne dancas.
njéś-ju	vi ne	Tenjéśju natóka Kitákin.	Vi ne parolas la Kitakan lingvon.
njéś-lo	ili ne	Lanjéślo naláwla mójaw.	Ili ne kantis bele.
njéś-he	ili ne	Sjenjéśhe natóka Kirénin.(#2)	Ili ne parolos la Kirenan lingvon.

• #1: La vorto râśtaw aperas en dua tonemo, ĉar ĝi alikaze estus homonima kun la radiko de na-ráśta "skribi".
• #2: La vorto Kiréni estas sinonimo de Kitáki.

En kelkaj subdialektoj okazas aldono de interŝovita vokalo, nome e post ś aŭ reguligo al la ceteraj verboj per la adjektiv-verba finaĵo -a.

njéśe-me	mi ne	Tenjéśeme natóka Kićínin.	Mi ne parolas la ĉinan lingvon.
njéśapaj	li/ŝi/ĝi ne	Sjenjéśapaj naráśta Kirénin.(#1)	Ili ne skribos la Kirenan lingvon.

• #1: La vorto Kiréni estas sinonimo de Kitáki.

i) Negativa demando / néma prási

Negativaj demandoj estu respondataj per apartaj partikuloj, nome tarba "sed jes" kaj bu "vere ne".

Ekzemplo de la negativa demando

prási	demando	ćáski	respondo	komentoj
Normala lingvaĵo
Ka tu nem tehéma púlin?	Ĉu vi ne havas monon?	Tarba.	Tamen jes.	se vi havas monon
		Bu.	Vere ne.	se vi ne havas
Ĝentila lingvaĵo
Ka kámi maj púlin tehéma(-sùra)?	Ĉu vi ne havas monon?	Tarba.	Tamen jes.	se vi havas monon
		Bu.	Vere ne.	se vi ne havas

Al la sekva ĉapitro
07.09.2017