Kitakujo 

Ablaŭto-similaj fenomenoj / apabúnjo-sémkari zópt-omori

a) alterno de (duon)vokaloj / kítri (èkud-)ić-búnjorini

- Primara (t.e. etimologia) ablaŭto / ójnoma (t.t. àsli-ŋúp-ilma) apabúnjo

Vorto Sinonimoj Deveno Senco Komento Alterno Skemo
bála   Alb.: bálë blank-frunta parencaj a - e I.
béla júrka Rus.: белый [belyj] blanka
na-bráŋa na-léta Ger.: bringen (brachte), Toĥ.B: prank- alporti parencaj a - u III.
na-brúŋa Kim.: he-brwng konduki
díno gúnu, tívi Sans.: dína, Nep./Hin.: din tago parencaj i - a I.
dáno   Ser.: дан [dân] tago >dato
gájdi   Lit.: gaidà melodio parencaj aj - ie I.c
na-gda na-láwla, na-aójdia,
na-dénka, na-zárda
Lit.: giedóti kanti
gjála "blanka": béla, júrka;
"hela": léwka;
"luma": árga, féna, sála
Irl.: geal blanka; hela; luma parencaj a - e I.
géla śára, tútea Pld.: gäl, Mn.Sak./Mn.A.Ger.: gelo flava
hîlo(#1) kálmo, móro, máwtu,
r¸ájo
Vask.: hil morto parencaj i - u - o ?
na-húla na-rósla Sum.: hul detrui
hólo hhóntu Bur.: hôl armeo
na-jáwsta Ltv.: jaust antaŭsenti parencaj aw - u V.
na-júta Ltv.: jūt, juta senti
na-kâja(#2) na-déta, na-kójva Dah.: kaaj- meti parencaj aj - uj IV.a
na-kûja(#3) na-lájga; na-svápa Mans.: kuj- kuŝi; dormi
na-kâla na-gója Isl.: kalla [katla], Sve.: kalla, Nor.: kalle &
Ar.: qâla, kallama
voki   a - o III.
kólu golóso Heb.: kol voĉo  
kára   Turk.: kara nigra parencaj a - u IV.
kûra   Jap.: kurói (k-u Mpĉ.: kury) blu-nigra
na-kéjsta   Lit.: keisti ŝanĝi > varii parencaj ej - i I.c
kéjtu   Lit.: keitìmas ŝanĝo > varianto
na-kísta   Lit.: kìsti ŝanĝi
kíta   Lit.: kìtas alia
kévi   Ĥan.: kev, kew, Mrdv.: kev, Mans.: käw mineralo (<ŝtono) parencaj e - i I.
kívi   Fin./Est.: kivi ŝtono
na-kvéda na-díha, na-héla, na-néna Nor.: kveda, kvede, Sfr.: kweede diri parencaj e - i I.
kvídi tókomo Mn.Angl.: cwide frazo
krámu kàjckívi Ltv.: krams siliko parencaj a - e I.
krémo   Slvk.: kremeň kvarco
lági lajgájko Ger.: Lage situo parencaj a - aj ?
na-lájga   Ger.: liegen & Angl.: lie [laj] kuŝi
na-lágja naendéta Tag.: lagyan enmeti  
lúga zolta; (/) sánja Kant.: lug6 (en: lug6-xig1, lug6 ca4) verda   ú - û VI.
lûgo(#4)   Rus.: луг [lug] herbejo  
na-mála   Het.: mallai, Lit.: málti, Gt./Mn.A.Ger.: malan, Isl.: mala mueli parencaj a - e I.
méljo   Alb.: mjell, miell-i, Mn.A.Ger./Mn.Sak.: melo faruno
nal kek, dor, vat Ĉerm.: nal, nalat & Tel.: nala-, nālugu, Tam.: naalu kvar parencaj a - e I.
néli nalgóno Fin.: neliö kvadrato
náśti   Lit.: naštis ŝarĝo parencaj a - e I.
na-néśa na-béra Lit.: nèšti porti
na-práta na-paníma Ltv.: pratu, Lit.: pratau kompreni parencaj a - o III.
prótu Lit.: protas menso
rátu   Ltv.: rats, Lit.: ratas > Fin./Est.: ratas rado parencaj a - i I.
na-ríta na-máza Lit.: ritù, (rìsti), Ltv.: ritēt ruli
réndi dźúrmo Hung.: rend & Alb.: rend(#5) ordo parencaj e - i I.
ríndi sápu Ltv.: rinda vico
na-répa   Gr.: ρέπω [répô] klini parencaj e - o II.
rópo ájpi, kéjko Gr.: ροπή [ropê] inklino
na-séna na-náma, na-rína Bur.: sen-, sen-As 'named'; Tling.: -sen 'to name' nomi e - o II.
sóno mátei, kalámo Est.: sõna vorto
na-stéja   Ger.: stehen stari parencaj e - o II.
stóju   Rus.: стоять [stojatj] stari > stato
tájhha   Plb.: taiche trankvila parencaj aj - i I.c
tíhha   Rus.: тихий kvieta
tálu   Pld.: Tahl numero   a - o III.
na-tôla(#6)   Mong.: тоолох [tooloh] nombri  
ténu súnu Tik.: ten filo parencaj e - o II.
tóni dóhtri, súni Tik.: ton filino
na-tôlka(#7)   Est.: tõlkima traduki parencaj ó - ô VI.
tólku   Jid.: tolk senco
na-vêla(#8) na-solsága Rus.: велеть [veletj] ordoni parencaj e - o II.
na-vóla jao, maw = voli
na-wétua naisgáma Jav.: wëtu elveni parencaj e - a - i I.
wátu bejket, -ket Bima: watu de (loke)
wítu gegámi Maanjan: witu direkto
wóra anhéva, múva Skot.: waur malbona   o - a III.
wárwa   Jap.: warui malbonfarta  

RIM: Verda fono signifas, ke la koncerna ŝanĝo taŭgas por analogia disvastigo.

- Sekundara (t.e. analogia) ablaŭto / ékema (t.t. sémća) apabúnjo

I.: e - a - i

Modela lingvo estas ĉikaze la litova.

Nom. Origino Senco Etimo Devena Senco
1. ásto metiisto Ĉuv.: asto ésti metio
2. na-déga bruli Lit.: degti dígi inflamo
3. -ems- -simila Turk.: -imsi -ams- -oid-
4. ílmi scienco Turk.: ilim, Ar.: ilm na-álma esplori
-elm-(#1) -olog-(#2)
5. ínsi kesto Snĉ.: inës ánsi kestego
6. kíni sekso, genro Isl.: kyn kéno verba genro
7. nal kvar Ĉerm.: nal, nalat & Tel.: nala-, nālugu, Tam.: naalu -nêl(#3) tridek + ...(#4)
8. péa /PraKit./,
péo /Mn.Kit./
kapo Est.: pea, Fin.: pää pao- ĉef-
9. pélto kampo; agro Fin.: pelto píltu agro
10. saj miliono Mong.: сая [saja] sej- mega-
11. skálta varmega Irl.: scalltach na-skélta hejti
12. snew du Eg.: snéwe (Par. Kopt.: snav (m.), snouti (f.)) -snaw dek + ...(#5)
13. térva sana Fin.: terve na-tárva kuraci
14. tir tri Rus.: три [tri], Alb.: tre, tri, Irl.: tri, ..., Nep./Bng.: tin, Hin.: tiin -ter dudek + ...(#6)
15. védru kuvo, tin(et)o Cig.: védr-a (Pl.) vedri 'Kübel', Hung.: véder, veder (Pl.) vedrek, vödör
'Eimer; Kübel', Alb.: véd/ër, -ra, (pl.) -ra-t 'Milcheimer, Melkeimer (aus Holz)'
vádru kuvo
16. vit kvin Kom./Udm.: вит [vit] -vêt(#7) kvardek + ...(#8)
17. wígli graso Lak.: wigli wáglo benzino
wégli dizelo
18. zem' sub Ltv.: zem zim- hipo-
19. na-źáda promesi Lit.: žadėti źédlu, -i(#9) fianĉo, -ino
Diftongoj
ew - aw - iw
1. páwtu piedo Pld.: Faut, Gr.: podi péwto membro (kiel korpoparto)
ie - ia - i
1. tiépi dokumento Ĉin.(Gabl.): tiep tiápo pasporto
2. viéśa publika Lit.: viešas viáśu politiko
ej - aj - i - ie
Modela lingvo estas ĉikaze la litova.
sneigėti "neĝegi" - snaigė "neĝero" - snìgti "neĝi" - sniegas "neĝo"
1. ájbu honto Sva.: aibu éjbo skandalo
2. -ejm- -ed- (zool.) Fin.: heimo -ajm- -en- (zool.)
3. na-gwéjlra montri mikso el na-gwéla "vidi" kaj na-éjra "fari" gwájlru ekrano
4. stíni muro Ukr.: стіна [stina], (Rus.: стена [stena]) stéjno vando
II.: e - o

Modelaj lingvoj estas ĉikaze la latina kaj la greka.

Eblas du ordoj, nome "kutima" (e - o) kaj "inversa" (o - e).

 

Kutima ordo
Nom. Origino Senco Etimo Devena Senco
Simpla vokalo
1. na-déta meti Lit.: dėti na-dóta parki
2. énso ujo His./Esp-o: en, Gr.: εν [en] + Est.: asi ónso koverto
3. gévi komunumo Heb.: gev góva komuna
4. kélva ruĝa Mpĉ: kelu kólva infraruĝa
5. na-népa mensogi Tlng.: nep na-nópa nei, malkonfesi
6. na-néśa porti Lit.: nèšti navuknóśa transferi
7. réda falsa Mn.Pr.: REDI, reddi rod- pseŭdo-
8. réŋu ringo Fin.: rengas rôŋo(#1) pneŭo
9. zémi tero Ltv.: zeme zômo(#2) medio
Diftongo (ej - oj)
1. déjlo parto Pld.: Deil dójli partio
2. méjvi fruktoj(#3) Turk.: meyva mójvo marmelado, fruktaĵo
Inversa ordo
Nom. Origino Senco Etimo Devena Senco
Simpla vokalo
1. górci laboro Arm.: գործ [gorc] gérco verko
2. na-hóga lerni Kant.: hog6 héga klera
3. poŋ sep Gua.: pokõi -pêŋ(#1) sesdek + ...
4. sólmu nodo Fin.: solmu sélmi maŝo
Diftongo (oj - ej)
1. ójn unu Mn.Lat.: oinos, Gl.: oinos,
Mn.Irl.: oín, (ôen), Dgsp.: oin-o-, -a-,-ata
éjni -em-(#L)
III.: a - o

Modelaj lingvoj estas ĉikaze la gota kaj litova.

Eblas du ordoj, nome "kutima" (a - o) kaj "inversa" (o - a).

 

Kutima ordo
Nom. Origino Senco Etimo Devena Senco
Simpla vokalo
1. a malsupre Toĥ.A: āñc 'unten' ónćo bazo
2. ási aĵo Est.: asi (Fin.: asia) óso objekto
3. ćánjo leĝo Vj.: chánh ćónju rajto
4. dźja- -famili- Ĉin.: jiā-tíng, jiā-shŭ dźjo- -familieg-
5. lápsa plata; ebena Hung.: lapos lópsi areo
6. mátlo(#1) bildo Lit.: matyti + l mótlu foto
7. mjáko tendo Nen.: myak mjóku jurto
8. náśti ŝarĝo Lit.: našta na-nóśta ŝargi
9. pláto folio (nebot.) Ger.: Blatt (Toĥ.A: pält, B: pilta) plóto bileto
10. sámlo supo Km.: såmlå sómli buljono
11. twáŋu akcento Pat.: twang tvóŋa emfaza
Diftongo (aj - oj)
1. ájru kuriero Gt.: airus ójro(#2) anĝelo
Diftongo (aw - ow)
1. áwto aŭto = ówtu veturilo
Inversa ordo
Nom. Origino Senco Etimo Devena Senco
1. mókśu nodo Sem.: mokesch mákśo maŝo
2. njódo urintubo, uretro Jap.: nyôdô njádo tubo
3. órvo kuracisto Hung.: orvos -ârvi(#1) -logio(#2)
IV.: a - u

Modela lingvo estas ĉikaze la germana.

Eblas du ordoj, nome "kutima" (a - u) kaj "inversa" (u - a).

 

Kutima ordo
Nom. Origino Senco Etimo Devena Senco
Simpla vokalo
1. ási aĵo Est.: asi (Fin.: asia) ûsu(#1) subjekto
2. hádi limo Ind.: hadi húdo dogano
3. jáśa blu-verda Tzel.: yaš júśo turkiso
4. na-kájva fosi Fin.: kaivaa kújvi mino
5. na-ráśta skribi Lit.: rašti rúśtu artikolo
6. rátu rado Fin./Lit.: ratas rútu vagono
Inversa ordo
Nom. Origino Senco Etimo Devena Senco
Simpla vokalo
1. ljútu ŝtrumpo Enc.: l'utu' ljátu ŝtrumpeto
2. muc ses Jap.: muttsụ -mac kvindek + ...(#1)
3. na-vúta tiri Sva.: -vuta vâtu(#2) trajno
Diftongo (uj - aj)
1. na-bújka fleksi, kurbigi Turk.: bükmek bájku arko
2. na-rújska ŝpruci Fin.: ruiskutta na-rájska duŝi
V.: au - u
Nom. Origino Senco Etimo Devena Senco
1. púli mono Geo.: puli páwli financo
VI.: ´ - ^
Nom. Origino Senco Etimo Devena Senco
1. bóni radiko Vj.: bổn bôno principo

Roza signifas 'lingve'.

RIM: Ne eblas meti formon estigatan per ablaŭto kiel novan bazan vorton, tiel ke estiĝus "ĉeno". Tio kaŭzus mikson de la ablaŭto-vicoj kaj pro tio ne permesatas. Krome ne eblas meti iun bazan vorton en du malsamajn ablaŭto-klasojn. Tamen ekzistas unu escepta grupeto, nome ási "aĵo", óso "objekto", ûsu "subjekto", ázi "substanco".

La primara ablaŭto ĉi tie ne gravas! La formoj el la primara skemo supre eĉ povas "migri" en malsamajn ablaŭto-vicojn!

Se la baza kaj devena fomoj estas substantivoj, povas okazi genro-distingo.

b) alterno de konsonantoj / kítri subúnjorini

- Primara (t.e. etimologia) alterno / ójnoma (t.t. àsli-ŋúp-ilma) kítri

Vorto Sinonimo Etimo Senco Komento Alterno Skemo
dvípo apśúro, śími Sans.: द्वीप [dvipá] insulo parencaj d - t voĉeco
tvípo bùmi-déjlo, zèmi-déjlo Km.: ទ្វីប [tviip] kontinento
gjála "blanka": béla, júrka;
"hela": léwka;
"luma": árga, féna, sála
Irl.: geal blanka; hela; luma parencaj g - gj velaro - palatalo
géla śára, tútea Pld.: gäl, Mn.Sak./Mn.A.Ger.: gelo(#1) flava
géla śára Pld.: gäl, Mn.Sak./Mn.A.Ger.: gelo(#1) flava   g - k voĉeco
kélva rúda Mpĉ: kelu ruĝa  
ír'e, írone,
írodo, íro'on
zem', zémvo' Enc.: ir', irone, irodo, iroon, iro'one (de/tra) sub (+n) parencaj r - l lateralo
ŋil-   Nen.: ӈылна (malsupre) > kata-
na-kéjsta   Lit.: keisti ŝanĝi > varii parencaj st - t(#2) ?
kéjtu   Lit.: keitìmas ŝanĝo > varianto
na-kísta   Lit.: kìsti ŝanĝi
ta   Lit.: kìtas alia
gi lajgájko Ger.: Lage situo parencaj g - gj velaro - palatalo
na-lájga   Ger.: liegen & Angl.: lie [laj] kuŝi
na-lágja naendéta Tag.: lagyan enmeti  
na-lúkima na-máta TokP.: lukim vidi parencaj (?) k - ks velaro - afrikato
na-lúksja(#3) na-d¸ágetja Het.: luktsi heligi
na-mála   Het.: mallai, Lit.: málti, Gt./Mn.A.Ger.: malan, Isl.: mala mueli parencaj l - lj moleco
ljo   Alb.: mjell, miell-i, Mn.A.Ger./Mn.Sak.: melo faruno
lka   Het.: palhi- 'breit' larĝa   l - r lateralo
rka vípsa, magála Het.: par-ku-us (parkus) alta  
mu   Fin./Est.: puu "arbo; ligno" & Ger.: Baum (dial.) Bôm arbo   m - v labialo
vo móku, zúru Fin./Est.: puu "arbo; ligno" ligno  
pústa   Jid.: pußt, Ukr.: pustý malplena, senenhava parencaj t - ć plozivo - afrikato
púsći   Sor.: pusćina dezerto
na-úća na-tîda Juk.: uchi okazi parencaj t - ć plozivo - afrikato
na-úta Ĉl.: ut-iy, ut-ix
up' on' Pld.: up, op, Nld.: op, Angl.: up [ap], Sve.: upp sur parencaj - aldono
na-úpsa(#3) na-gúma Het.: up-tsi leviĝi (pri suno) s

- Sekundara (t.e. analogia) alterno / ékema (t.t. sémća) kítri

Baza Senco Devena Senco Etimo Senco Alterno
Voĉeco
ási aĵo ázi substanco Est.: asi (Fin.: asia) aĵo s - z
tóva bona dóvo higieno Heb.: tov bona t - d
Lateralo
lśi vetero rśu klimato Kor.: nalŝŝi vetero l - r
Afrikato
tu rado rać ĉirkaŭ Fin./Lit.: ratas rado t - ć
tiépi dokumento ćiépu legitimilo Ĉin.(Gabl.): tiep dokumento t - ć
tóva bona na-ćóva flegi Heb.: tov bona t - ć
Diakrito
su arbaro śa sovaĝa Rus.: лес [les], в лесу [vlesu],
Ĉeĥ./Slvk.: les, A.Sor.: lěs
arbaro s - ś

c) Kombino

Eĉ eblas kombino el konsonanta kaj vokala alterno, ĉe kiu la pozicio de konsonanto varias.

Primara (t.e. etimologia) kombino

Vorto Sinonimo Etimo Senco Komento Alternoj
géla śára, tútea Pld.: gäl, Mn.Sak./Mn.A.Ger.: gelo flava e - a kaj g - gj
gjála júrka(1); léwka(2) Irl.: geal [g'al] blanka; hela; luma

Sekundara (t.e. analogia) kombino

Baza Senco Devena Senco Etimo Senco Modelo
dálga(#1) longa na-dlága etendi Rus.: долгий, Slov.: dolg(#2) longa Ĉin.: [cháng](#3) "longa" -> [zhāng](#4) "streĉi" (Mn.Ĉin.: *drjaŋ ->*trjaŋ(#5))
dólga longa na-dlóga streĉi

d) Aldonaj konsonantoj / Gudájari subúnjori

En alia ĉapitro mi nomis tion "diferencigaj konsonantoj".

Baza vorto Senco Etimo Kun aldona konsonanto Senco
ap- ĉirkaŭ- Ltv.: ap- ápri(#1) cirklo
di flanko Ur.: bedë dzi(#2) paĝo
-ber iam Som.: ber rti dum
na-brúka rompi TokP.: bruk brúklo vrako
ćíku paŝo Ĉin.(Gab.): č´ik ćíkti ŝtupeto
ćúta mallonga Ĉin.(Gab.): čut & Keĉ.: čutu ćútru hoketo, lunarko
djuj- (el djúi) dorno Pajŭ.: djui (Malaj.: duri, Fiĝ.: sui 'bone' ("osto")) djújno durio
doj paro Vj.: đôi jsa utra
na-dóna frosti Turk.: donmak o ĝelo
nli ĵeleo
nti gelanteno
dus- mis- Sans./Gr.: dus- ska fuŝa
spo paneo
éjdi patrino Mez.A.Ger.: eide(#3) éjdzi(#4) materio
éjo(#4) materialo
mi ŝipo Turk.: gemi na-gémpa ekipi
na-géra fari Isl.: gera na-gérsa(#5) labori
gó'i oleo Ĉer.: ᎪᎢ [go'i] gó'iko olivo
gújno koloro Arm.: գույն [guyn] gújnsi kromoZ(#P)(#R),
kromio(#P)(#R),
ĥromo(#R)
na-gúśa sufokigi Mak.: гуши [guši] śko nitrogeno
na-héma havi Pld.: hemm' na-hémpa posedi
héva bona Fin.: hyvä, Est.: hea hójta(#6) ĝusta
is' ekster; el Rus.: из [iz] na-ísna konsisti
mu maro Ngan.: jam, Nen.: jamʔ & Eg.: jám,
Sem.: yam, Jid.: jam (Enc.: jam 'Fluß')
mti(#7) tajdo
gi glacio Hung.: jég ksi glaciaĵo
na-jépa doni Alb.: jep pto doto
ja bona Jap.: yoi jta prava
na-júpa nombri Keĉ.: yupay psi komputilo
na-júpta komputi
ta alia Lit.: kitas, kita tri alterno
lu voĉo Heb./Jid.: kol lni laringo
krámu siliko Ltv.: krams krámko silicio
krémo kvarco Slvk.: kremeň krémko
kréco buklo Cig.: kreco kréclo cincino
króku paŝo Pl./Ĉeĥ:: krok krókti ŝtupo
kvaw kiel gváwtu(#8) modo
po folio Lit.: lapas, Ltv.: lapa psa plata, ebena
pti frondo
su arbaro Rus.: лес [les], в лесу [vlesu], Ĉeĥ./Slvk.: les, A.Sor.: lěs sna sovaĝa
ma ne -u Sans.: ma' nul
na-máta vidi Lit.: matyti tlo(#9) bildo
ti okulo Gr.: matí & Ind./Tag./Fiĝ.: mata
na-méda scii Mong.: мэдэх [medeĥ] na-métka koni
dli informo
na-méluka maĉi Mal.: melluka mélukti maĉgumo
li kvadrato Fin.: neliö ltu kadro
óhi preter Fin.: ohi na-óhta preteriri
pat se, kaze ke Sans.: pat- tri kondiĉo
na-páwa(#10) moviĝi Keĉ.: paway wasi(#11) aŭto
páwdo pedunklo Ceb.: pawod páwdlo pedicelo
pléti ventumilo Km.: ផ្លិត [phle't#K, phlət#W] plétlo ripidio
ju tigo Uzb.: poya jpo petiolo
na-psása resti el pas "post" kaj na-ésa "esti" psástu reziduo
pu- lign(aĵ)o Fin./Est.: puu mu(#12) arbo
vo ligno
ru fajro Gr.: pur na-púrna(#13) bruli
roa- makro- Maor.: roa roatu superstreko
-ruk direkte al, cele al Kark.: -ruk kti direkto
vi ŝraŭbo Fin.: ruuvi vlo bostriko
sírpi serpo Fin.: sirppi sírplo drepano
ja(#14) sekva Ĉer.: so-i jtu rezulto
sújsi karbo Est.: süsi sújsko karbono
Ki-taka Kitaka Sva.: ki- + Sur.: taki toákti konversacio
na-tóka paroli Tokp.: tok
sa malmola Tet.: toos 'hard' ("malmola") stu betono
-tuk(#15) ĝis Keĉ./Tar.: tuku- kti celo
li seĝo Ger.: Stuhl & Fin.: tuoli ldi tablo
pa malakra Rus.: тупой [tupój] plu maldekstra korno (signo)
si akvo Fin.: vesi sko hidrogeno
vieśa publika Lit.: viešas 'öffentlich' ("publika") vieśtu afiŝo
pa ekzakta mi psa diakrita
zem' sub Ltv.: zem mba malalta
mi tero Ltv.: zeme
zvóno sono Rus.: звон [zvon] zvóo tonemo
zvónko tono

Al la sekva ĉapitro
10.03.2024