Verbo
El Kitakujo
Redakto de 20:12, 22. Jun 2011 de Tlustulimu (Diskuto | kontribuoj)
La verboj apartenas al la plej kompleksaj vortoj en la Kitaka.
Enhavo
|
Ĉiu-verbaj elementoj / kul-gèra-sónari élmori
Tempoj / váktiri
Ili funkcias kiel la ekvivalentoj en la Svahila, Ŝona, Kinjarvanda, Ksosa kaj aliaj lingvoj. La prefiksoj evoluis el la skemoj de kvar klasoj, montritaj ĉi tie per romiaj ciferoj en vostaj krampoj. La tria klaso ne havas posteulojn, ĉar ĝi estis la sola klaso havanta finaĵojn.
| Prefikso | Senco | Funkcio | Etimo | Kit. nomo |
|---|---|---|---|---|
| nu- {IV} | nun -as | punktalo | Ger.: nun, Lat.: nunc, Isl.: nú | nu-vákti |
| te- (Var.: tė-, tej-, tėj-) {I} | -as | prezenco | Fin.: tehdä & Hung.: tenni "fari" | te-vákti |
| la- #1 {II+IV} | -is | preterito | Rus.: -ла [la]; Mong.: -лаа [lâ]; Ĉi.: le | la-vákti |
| sje- #2 {I+II} | -os | futuro | Lit.: -siu, -si; Vj.: se | sje-vákti |
| voj- #3 | PraKit.: vol; k-u Rum.: voi "mi volas" | voj-vákti | ||
| mo- {IV} | Ind.: mau "voli; deziri" | mo-vákti |
- #1: Regione ekzistas variaĵoj, nome -l kaj le, uzataj jene:
Mu temákal ískon. "Mi manĝis ion."; Ému le vao lésuku. "Li eniĝis arbaron." En la suda meza Kitaka restis parte la uzo de la malnova Kitaka, kiel ekz. telístua "sidis"
- #2: Regione ekzistas variaĵoj, nome -s kaj seu, uzataj jene:
lo tekátimas máson "ili tranĉos viandon"; Ému séu temáka kéksun. "Li manĝos kekson." En la suda meza Kitaka restis parte la uzo de la malnova Kitaka, kiel ekz. tesjístua "sidos"
- #3: Do ĝi estiĝis per tiel nomata gramatikigo el memstara radiko.
RIM: Por esprimi tiel nomatajn kunmetatajn tempojn simple kombinu unu el la supra tabelo kun konvena sufikso el la aspektoj. Tio eblas ĉe aktivaj kaj pasivaj verboj! La sekvojn vidu jene!
Modoj / gváwturi
RIM: variaĵoj estas menciitaj nur en la vortareto
| Afikso | Senco | Funkcio | Etimo | Kit. nomo |
|---|---|---|---|---|
| - #1 | - | indikativo | - | dàjka-gváwtu |
| go- | -u | volo; ordono | Angl.: go "iri; iru!" | go-gváwtu |
| -j | Rus.: -й, -ь [j] | |||
| kow- #2 | bonvolu … | peto | Jap.: kou 'bitten' (Lao.: khɵɵ) | kow-gváwtu |
| ma- | ne -u | malpermeso | Sans.: ma, Pli.: mâ, Cig.: ma, Pŝt.: má, Toĥ.B: má & Ar.: mâ
& Udi./Lak./Ĉeĉ./Bcb./Ing.: ma & Kiĉ.: ma- |
ma-gváwtu |
| vu- #3 | -us | eblo | Angl.: would [ŭud] & Ger.: würde [v-]
& Pŝt.: wú- [ŭu-] |
vu-gváwtu |
| na- #4 | -i | infinitivo | Gr.: να [na] "ke; por ke; por -i" | na-gváwtu |
- #1: Tio estas tiel nomata nulmorfemo. (Laŭ germana Nullmorphem, en: Lexikon sprachwissenschaftlicher Termini, paĝo 165)
- #2: Similas funkcie al la Vj. xin.
- #3: Kun temp-indika prefikso ĝi funkcias kiel kondicionalo, sen temp-indiko ĝi similas al potencialo. La distingo okazas laŭ la Turka lingvo.
- #4: Pozicie antaŭ la radiko funkcias kiel la prefikso ku- en Svahila kaj Ŝona, ko- en Lingala, ku-/gu- en la Kinjarvanda kaj uku-/ukw-/uk- en la Ksosa (Bantuaj lingvoj), escepte ke ĝi neniam aperas ekster la infinitivo.
RIM: Pliaj okazas per sufiksoj laŭ la modal-verba skemo.
Ekzemploj / Líziri
| Émi tevóla naístua úpsaj légo. | Ŝi volas sidi sur lito. |
| Ému temóga napúira púmuku. | Li ŝatas grimpi sur arbon. |
| Íti lavóla nakáwpa mákason. | Itino volis aĉeti manĝaĵon. |
| Mu sjegéja nakomáka. | Mi iros ekmanĝi. |
| Paj maw namáka jéksin. | Li (ŝi aŭ ĝi) volas manĝi glaciaĵon. |
| Ípe mu vu-héma púlin, mu vu-káwpa házun. | Se mi havus monon, mi aĉetus domon. |
| (Ípe) Tómu sje-vu-gáma, ému go-síma mun. | Se Tomo estus venonta, li telefonu al mi. |
Kompleksaj infinitivoj
Kompleksaj infinitivoj estas malofte uzataj, sed ili ebligas traduki ekzemple finnajn esprimojn, kiel puhuessani "dum mi parolas" kaj puhumatta "ne parolante".
| Finna vorto | Strukturo | Senco | Kitaka (norme) | Strukturo | Kitaka (Tokame) | Strukturo | Skemo |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| puhuessani | paroli-LOK-mi | dum mi parolas | múde natókapi | mia paroli-LOK | natókapime | paroli-LOK-mi | finna skemo |
| natókamepi | paroli-mi-LOK | hungara kaj tjurka skemo |
Por simile povi trakti "puhumatta" mankas aparta kazofinaĵo. Por tio taŭgas la finaĵo -tlena, kiu adjektivigus la tuton.
| Finna vorto | Strukturo | Senco | Kitaka | Strukturo |
|---|---|---|---|---|
| puhumatta | paroli-sen | sen paroli | natókatlèna | paroli-sen-a |
Anstataŭ infinitivo ankaŭ uzeblas kazoformoj de la verba substantivo je -eni.
| Finna vorto | Strukturo | Senco | Kitaka (norme) | Strukturo | Kitaka (Tokame) | Strukturo | Skemo |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| puhuessani | paroli-LOK-mi | dum mi parolas | múde tókenipi | mia parolado-LOK | tókenipime | parolado-LOK-mi | finna skemo |
| tókenimepi | parolado-mi-LOK | hungara kaj tjurka skemo |
En la suprakitaka dialektaro alternative uzeblas konvenaj konverboj.
Aspektoj / ismátamori
| Nomo | Morfemo | Senco | Etimo | Kit. nomo |
|---|---|---|---|---|
| imperfekto | (-)tars #1 | -intas | Irl.: tar èis | tars-ismátamo |
| -irk- | estinte | Keĉ.: -rqa (-ra) | ||
| progresivo | -aćk- #2 | -antas | Keĉ.: -chka (k-u Ajm.: -s-ka) | aćka-ismátamo |
| tân #3 | Juk.: taan | tân-ismátamo | ||
| prospektivo | -uwan | -ontas | Het.: -wan | uwan-ismátamo |
| -aj- | estonte | Uzb.: -a-,-j- |
- #1: Ŝanceliĝas inter antaŭverba partikulo kaj sufikso.
- #2: Estas anstataŭata en okcidentaj dialektoj per tân, kiu tiam sufiksiĝas. Variaĵo: -ask-.
- #3: Malaperas en orientaj dialektoj, ĉar ĝi havas sinonimon -aćk-. En okcidentaj ĝi enverbiĝas.
RIM: Vi povas uzi unu el la supra tabelo kune kun iu el la tempoj por esprimi kunmetatajn tempojn. Krome la ĉitieaj sufiksoj uzeblas en aktivaj kaj pasivaj verboj! La sekvojn vidu jene!
Suda-dialekte okazas reguliĝo tiel ke krom (-)tân (ĝi malaperas tie) ĉiuj aplikatas kiel sufiksoj laŭ la maniero de la sufikso -aćk-. Do -uwan sen helpo-verbo!.
RIM: En malmultaj dialektoj la ĉi-supra skemo mankas kaj anstataŭe funkcias la helpo-verbo 'na-ésa' kun la koncerna participo aktiva por esprimi aspekton.
Ekzemploj / Líziri
| Paj tegérsaćka kwétapi. | Li/ŝi estas laboranta hejme. |
| tân mu tehádza | mi estas batanta |
| tân paj tegérsa | li/ŝi estas laboranta |
| Paj tedéta dár-uwan háge áwton. | Li estas donaconta al ŝi aŭton. |
Agad-manieroj / gèra-kváwori
| Afikso | Senco | Funkcio | Etimo | Kit. nomo |
|---|---|---|---|---|
| ko- | ek- | ingresivo | Fr.: commencer [komenser] | ko-gèra-kváwo |
| sa- | malek- (fino) | egresivo | Sans.: samstha- "fini" | sa-gèra-kváwo |
| daw- (<daú-) | -ad- (dauro) | durativo | Ger.: dauern | daw-gèra-kváwo |
| me- | -ig- | kaŭzativo | Angl.: make [mejk] "fari; igi" | me-gèra-kváwo |
| -intj- | Lit.: -inti | intja-gèra-kváwo | ||
| ve- | -iĝ- | fientivo | Ger.: werden [v-] "iĝi; -os" | ve-gèra-kváwo |
| -etj- | Rus.: -еть [itj] | etja-gèra-kváwo |
Participoj / wóćkuri
Prefiksaj
Aktivaj / rúwari
Ili mankas ĉe pasivaj verboj kun la sufiksoj -ew- aŭ -ikt-, ĉar tio estus paradoksa.
| Prefikso | Senco | Etimo | Ekzemplo | Senco |
|---|---|---|---|---|
| ru- | -ant- | Keĉ.: ruway [-aj] "fari" | rumáka | manĝanta |
| rul- | -int- | id. + -l (<-la-) RIM: v-u ĉe tempoj | rulgéja | irinta |
| rus- | -ont- | id. + -s (<-sje-) | ruslénta | flugonta |
Pasivaj / bíjari
Ili mankas ĉe pasivaj verboj kun la sufiksoj -ew- aŭ -ikt-, ĉar ne necesas duobla kodigo.
| Prefikso | Senco | Etimo | Ekzemplo | Senco |
|---|---|---|---|---|
| bi- | -at- | Angl.: be [bi] #1 & Vj.: bị "suferi",<pasivo> | bidánja | batata |
| bil- | -it- | id. + -l (<-la-) #2 | bilpíka | kuirita |
| bis- | -ot- | id. + -s (<-sje-) | bismáka | manĝota |
- #1: En: be called "esti vokata"
- #2: K-u Rus.: был [byl] "estis", Aktk.: -b´il- "PASS/PF"
Sufiksaj
| Kitaka | Senco | Etimo | Ekzemplo | Senco | Modelo |
|---|---|---|---|---|---|
| -wa #1 | kiu, kio | Gua.: -va | Pólkin tedánsawa bárnu temiéta tik ómpe dánseni. #2 | Knabo, kiu dancas polkon, pensas nur pri dancado. | Tlng.: -bogh |
- #1: Ĝi iom ŝanĝiĝis pro: va "kaj".
- #2: Ĉi tie ankaŭ eblas prefiksa participo: Pólkin bidánsa bárnu temiéta tik ómpe dánseni.
Genroj verbaj / kíniri gèra-sónari
Pasivigan sufikson konas kelkaj lingvoj, nome bantuaj, japana, mongola, tjurkaj.
| Sufikso | Senco | Funkcio | Etimo | Ekzemplo | Senco |
|---|---|---|---|---|---|
| - #1 | -ant-, -int-, -ont- (aktivo) | aktivo | - | Mu telúba tin. #2 | Mi amas vin. |
| -ew- | -at-, -it-, -ot- (pasivo);
(N) -ajt- |
pasivo | Knjr.: -w-, Sva.: -w- #3 | Íti telúbewa.
Paolu labúsewa. Ótu laíśkewirka. |
Itino estas amata.
Paŭlo estis kisata. Oto estis serĉita. |
| -ikt- | Mong.: -гд- [-gd-] #4 | Paolo tedánjikta.
Jánu lamákiktirka. Pránu laújdzikta. Témo lamúsa nahéliktirka. |
Paŭlo estas batata.
Jano estis vidita. Franco estis vidata. Tio devis esti dirita. |
- #1: Tio estas tiel nomata nulmorfemo. (Laŭ germana Nullmorphem, en: Lexikon sprachwissenschaftlicher Termini, paĝo 165)
- #2: Tiel nur diru viro al virino.
- #3: Variaĵoj: (-liw-, -(l)ew-, -iw-).
- #4: Variaĵoj: -д- [-d-], -т- [-t-])
RIM: Ĉi tiuj sufiksoj mankas en la sudaj Dzitak-najbaraj dialektoj kaj la Dzitaka. La Dźiga havas nur la unuan pasivigan sufikson, nome -ew-. Kompare al la turka la pasivaj sufiksoj ne povas esprimi refleksivon! La sekvojn vidu jene!
Konverboj / sam-gèra-sónori
Tio estas trajto, kiu ekzistas nur en parto de la Kitakaj dialektoj kaj en parto de la Gvodekaj lingvoj. Ĉiuj aliaj ne konas tion. Detalojn vi legu en aparta ĉapitro.
Evidenteco / njátamo
| Kitaka | Senco | Etimo | Ekzemplo | Senco | Kit. nomo |
|---|---|---|---|---|---|
| pon | "vidite" | Kor.: pon #1 | pon-njátamo | ||
| -vis- | "certe, sendube" | Pld.: wiß; Sam.: viṣsa | Mu mogámvisa. | Certe mi venos. | vis-njátamo |
| -wen- | "laŭdire, onidire" | Mnm.: -wen (en: pi'wen) | Ísu laćórwena púlin. | Laŭdire li ŝtelis monon. | wen-njátamo |
- #1: De la verbo po.da "vidi".
RIM: Kelkaj dialektoj reguligas ties uzadon per tio, ke ĉiuj estu uzataj sufikse.
Sekvoj de la afiksoj / sójori gubándurini
| ekzemploj / líziri | sekvoj / sójori | tradukoj / tôlkiri | sekvoj / sójori | |
|---|---|---|---|---|
| 1. | la-és-etj-a | T√a | est-iĝ-is | √aT |
| 2. | la-ve-és-a | Ta√ | ||
| 3. | la-wépt-ew-a #1 | T√G | est-is uz-it-a(j) | √hT √ĉP |
| 4. | te-śitéms-ew-a #1 | est-as koncern-at-a(j) | ||
| 5. | vu-rój-a | M√ | pret-us | √M |
| 6. | te-rój-etj-a | T√a | pret-iĝ-as | √aT |
| 7. | te-ve-rój-a | Ta√ | ||
| 8. | la-és-intj-a | T√a | est'-ig-is | √aT |
| 9. | la-me-és-a | Ta√ | ||
| 10. | te-anátv-intj-a | T√a | malebl-ig-as | √aT |
| 11. | te-me-anátv-a | Ta√ | ||
| 12. | la-daw-mák-a | Ta√ | manĝ-ad-is | √aT |
| 13. | go-mák-a | M√ | manĝ-u | √M |
| 14. | mák-a-j | vM | ||
| 15. | Mu sje-géj-a na-ko-mák-a. | S T√ Ma√ | Mi ir-os ek-manĝ-i. | S √T a√M |
| 16. | Ému te-gérs-aćka. | S T√A | Li est-as labor-ant-a. | S √T √p |
| 17. | Kow-anháp-a tla dvárin! | M√ α O | Bonvol-u ferm-i la pordon! | √hM √ĉM α O |
| 18. | Rulmákaw kéksun émi lamáka káwkun. | p√ O2 S T√ O1. | Manĝinte kekson ŝi manĝis kukon. | √p O2 S √T O1. |
| 19. | Újtu temáka káwkun rupítaw téon. | S T√ O1 p√ O2. | Ujtuo manĝas kukon trinkante teon. | S √T O1 √p O2. |
| 20. | Ístu-a-ź ému la-mák-a kéksun. | √K S T√ O. | Sidante li manĝis kekson. | √p S √T O. |
| 21. | Mák-a-jed Íti la-géj-a gérsajkoku. | √K S T√ O | Manĝ-inte Itino iris al laborejo. | √p S √T O. |
| 22. | Mu lavuéskepa énsaj múa házu. | S TM√M π O. | Mi povintus esti en mia domo. | S √hpM √c π O. |
| 23. | Vópi ru-gérsa rúnu teTúrka. | O p√ S T√. | Ĉe ni laboranta viro Turkas.
Viro, kiu laboras ĉe ni, estas Turko. |
π O √p S √T. |
| 24. | Púlin vu-héma-mjon mu vu-káwpa házun. | O1 M√K S M√ O2. | Se mi havus monon, mi aĉetus domon. | k S √M O1, S √M O2. |
| 25. | tu sje-mát-ew-a #2 | S T√G | vi estos vidata | S √hT √ĉ (O) |
| 26. | mu teésirka. | S T√t (O) | mi estas estinta | |
| 27. | ti sjekáwpirka | vi estos aĉetinta | ||
| 28. | Óbu tekáwpaja káwkun. | Obuo estas aĉetonta kukon. | ||
| 29. | Ótu laíśkewirka. | S T√Gt | Oto estis serĉita. | |
| 30. | Jánu lamátiktirka. | Jano estis vidita. |
- #1: Nur unu parenca lingvo ne konas tian formon, nome la Dzitaka.
- #2: K-u ankaŭ Turk.: gör-ul-ecek-sin "mat-ew-sje-tu", Ger.: du wir-st ge-seh-en werden "tu ew-tu ew-mat-ew sje"
Mallongigoj
| a | agad-maniero | α | artikolo |
| A | aspekto | O | objekto |
| ĉ | ĉefa | π | prepozicio |
| G | genro verba | S | subjekto |
| h | helpa | k | konjunkcio |
| K | konverba sufikso | ||
| M | modo | ||
| p | participo aktiva | ||
| P | participo pasiva | ||
| T | tempo (baza) | ||
| t | tempo (distanca) | ||
| √ | radiko (kun vortfaraj afiksoj) |
