Verbo
El Kitakujo
La verboj apartenas al la plej kompleksaj vortoj en la Kitaka.
Enhavo |
Ĉiu-verbaj elementoj / kul-gèra-sónari élmori
a) Tempoj / váktiri
Ili funkcias kiel la ekvivalentoj en la Svahila, Ŝona, Kinjarvanda, Ksosa kaj aliaj lingvoj. La prefiksoj evoluis el la skemoj de kvar klasoj, montritaj ĉi tie per romiaj ciferoj en vostaj krampoj. La tria klaso ne havas posteulojn, ĉar ĝi estis la sola klaso havanta finaĵojn.
| Prefikso | Senco | Funkcio | Etimo | Kit. nomo |
|---|---|---|---|---|
| nu- {IV} | nun -as | punktalo | Ger.: nun, Lat.: nunc, Isl.: nú | nu-vákti |
| te- (Var.: tė-, tej-, tėj-) {I} | -as | prezenco | Fin.: tehdä & Hung.: tenni "fari" | te-vákti |
| la- #1 {II+IV} | -is | preterito | Rus.: -ла [la]; Mong.: -лаа [lâ]; Ĉi.: le | la-vákti |
| sje- #2 {I+II} | -os | futuro | Lit.: -siu, -si; Vj.: se | sje-vákti |
| voj- #3 | PraKit.: vol; k-u Rum.: voi "mi volas" | voj-vákti | ||
| mo- {IV} | Ind.: mau "voli; deziri" | mo-vákti |
- #1: Regione ekzistas variaĵoj, nome -l kaj le, uzataj jene:
Mu temákal ískon. "Mi manĝis ion."; Ému le vao lésuku. "Li eniĝis arbaron." En la suda meza Kitaka restis parte la uzo de la malnova Kitaka, kiel ekz. telístua "sidis"
- #2: Regione ekzistas variaĵoj, nome -s kaj seu, uzataj jene:
lo tekátimas máson "ili tranĉos viandon"; Ému séu temáka kéksun. "Li manĝos kekson." En la suda meza Kitaka restis parte la uzo de la malnova Kitaka, kiel ekz. tesjístua "sidos"
- #3: Do ĝi estiĝis per tiel nomata gramatikigo el memstara radiko.
RIM: Por esprimi tiel nomatajn kunmetatajn tempojn simple kombinu unu el la supra tabelo kun konvena sufikso el la aspektoj. Tio eblas ĉe aktivaj kaj pasivaj verboj! La sekvojn vidu jene!
b) Modoj / gváwturi (RIM: variaĵoj estas menciitaj nur en la vortareto)
| Afikso | Senco | Funkcio | Etimo | Kit. nomo |
|---|---|---|---|---|
| - #1 | - | indikativo | - | dàjka-gváwtu |
| go- | -u | volo; ordono | Angl.: go "iri; iru!" | go-gváwtu |
| -j | Rus.: -й, -ь [j] | |||
| kow- #2 | bonvolu … | peto | Jap.: kou 'bitten' (Lao.: khɵɵ) | kow-gváwtu |
| ma- | ne -u | malpermeso | Sans.: ma, Pli.: mâ, Cig.: ma, Pŝt.: má, Toĥ.B: má & Ar.: mâ
& Udi./Lak./Ĉeĉ./Bcb./Ing.: ma & Kiĉ.: ma- |
ma-gváwtu |
| vu- #3 | -us | eblo | Angl.: would [ŭud] & Ger.: würde [v-]
& Pŝt.: wú- [ŭu-] |
vu-gváwtu |
| na- #4 | -i | infinitivo | Gr.: να [na] "ke; por ke; por -i" | na-gváwtu |
- #1: Tio estas tiel nomata nulmorfemo. (Laŭ germana Nullmorphem, en: Lexikon sprachwissenschaftlicher Termini, paĝo 165)
- #2: Similas funkcie al la Vj. xin.
- #3: Kun temp-indika prefikso ĝi funkcias kiel kondicionalo, sen temp-indiko ĝi similas al potencialo. La distingo okazas laŭ la Turka lingvo.
- #4: Pozicie antaŭ la radiko funkcias kiel la prefikso ku- en Svahila kaj Ŝona, ko- en Lingala, ku-/gu- en la Kinjarvanda kaj uku-/ukw-/uk- en la Ksosa (Bantuaj lingvoj), escepte ke ĝi neniam aperas ekster la infinitivo.
RIM: Pliaj okazas per sufiksoj laŭ la modal-verba skemo.
Ekzemploj / Líziri
| Émi tevóla naístua úpsaj légo. | Ŝi volas sidi sur lito. |
| Ému temóga napúira púmuku. | Li ŝatas grimpi sur arbon. |
| Íti lavóla nakáwpa mákason. | Itino volis aĉeti manĝaĵon. |
| Mu sjegéja nakomáka. | Mi iros ekmanĝi. |
| Paj maw namáka jéksin. | Li (ŝi aŭ ĝi) volas manĝi glaciaĵon. |
| Ípe mu vu-héma púlin, mu vu-káwpa házun. | Se mi havus monon, mi aĉetus domon. |
| (Ípe) Tómu sje-vu-gáma, ému go-síma mun. | Se Tomo estus venonta, li telefonu al mi. |
