Apliko de la numeraloj

El Kitakujo

(Malsamoj inter versioj)
Iri al: navigado, serĉi
E (formatigo)
 
(8 mezaj versioj ne montrata.)
Linio 6: Linio 6:
=== Kalkulado / Toáneni ===
=== Kalkulado / Toáneni ===
 +
{| class="prettytable"
 +
! rowspan="3" | adicio
 +
gatlísteni
 +
| gatlístaj X gudaj/su Y
 +
| adiciu X al Y
 +
| X + Y = Z
 +
|-
 +
| X gudaj Y teésa Z
 +
| kum gudaj śaś teésa gao
 +
| 3 + 6 = 9
 +
|-
 +
| X su Y teésa Z
 +
| ojn su gao teésa dik
 +
| 1 + 9 =10
 +
|-
 +
! rowspan="3" | substraho
 +
padéteni
 +
| padétaj Y ot X
 +
| subtrahu Y de X
 +
| X - Y = Z
 +
|-
 +
| X pa Y teésa Z (#1)
 +
| pit pa kum teésa kek
 +
| 7 - 3 = 4
 +
|-
 +
| X pa Y teésa neŋ Z (#2)
 +
| śaś pa gao teésa neŋ kum
 +
| 6 - 9 = -3
 +
|-
 +
! rowspan="3" | multiplikado
 +
máŋepisintjeni
 +
| máŋepisintjaj X diŋ Y
 +
| multobligu X per Y
 +
| X * Y = Z
 +
|-
 +
| X-koartaw Y teésa Z
 +
| ek-koartaw piŋ teésa dik
 +
| 2 * 5 = 10
 +
|-
 +
| X-mul Y teésa Z
 +
| piŋ-mul śaś teésa kumdik
 +
| 5 * 6 = 30
 +
|-
 +
! rowspan="3" | divido
 +
dájleni
 +
| dájlaj X diŋ Y
 +
| dividu X per Y
 +
| X : Y = Z
 +
|-
 +
| X bidájla diŋ Y teésa Z
 +
| bat bidájla diŋ kek teésa ek
 +
| 8 : 4 = 2
 +
|-
 +
| X bidájla diŋ Y teésa Z dźiŋ' z
 +
| dik ojn bidájla diŋ śaś teésa ojn dźiŋ' bat kum
 +
| 11 : 6 = 1,83
 +
|-
 +
! rowspan="3" | potencigo
 +
tálameni
 +
| tálamaj X diŋ Y
 +
| potencigu X per Y
 +
| X<sup>Y</sup> = Z
 +
|-
 +
| Y-enśe tálamo ot X teésa Z
 +
| ékenśe tálamo ot kum teésa gao
 +
| 3<sup>2</sup> = 9
 +
|-
 +
| Xum(#3)Y teésa Z
 +
| doromkum teésa śaśdik kek
 +
| 4<sup>3</sup> = 64
 +
|-
 +
! rowspan="2" | radikado
 +
bóneni
 +
| úmaj tla X-enśen bónin ot Y
 +
| tiru la Xan radikon el Y
 +
| x√Y = Z
 +
|-
 +
| tla X-enśe bóni ot Y teésa Z
 +
| tla kum-enśe bóni ot ékdik pit teésa kum
 +
| 3√27 = 3
 +
|}
 +
{{Komento-3|
 +
teksto1=#1: Se X estas pli granda ol Y.|
 +
teksto2=#2: Se X estas malpli granda ol Y.|
 +
teksto3=#3: La varianto de -um- ĉiam devas adaptiĝi al la antaŭa numeralo.}}
 +
== Ordinalaj numeraloj / páŋari tàlu-sónori ==
 +
RIM: Ili tre ofte staras antaŭ la koncernata vorto, nur pro stilaj kialoj ili sekvas. Krome ili estas deklinaciataj kiel substantivoj kaj adjektivoj.
 +
 +
ekz.: kúmenśe áplo "tria pomo", Go-tráda ékenśeku házuku! "Veturu al dua domo!"
 +
== Frakciaj numeraloj / lémemari tàlu-sónori ==
 +
{| class="prettytable"
 +
| ½
 +
| ojn ékudo
 +
| unu duono
 +
|-
 +
| <sup>2</sup>/<sub>3</sub>
 +
| ek kúmudori
 +
| du trionoj
 +
|-
 +
| <sup>4</sup>/<sub>7</sub>
 +
| kek pítudori
 +
| kvar seponoj
 +
|-
 +
| <sup>23</sup>/<sub>86</sub>
 +
| ekdik kum batdik-śaśudori
 +
| dudek tri okdek-sesonoj
 +
|}
 +
== Sociolektaj dekoj / sóćari śípuri ==
 +
Ili sufiksas je -[[mujn]]. (Dialekte ekzistas la variaĵo -myn kun plia vokalo.)
 +
{| class="prettytable"
 +
|
 +
! Kitake
 +
! colspan="2" | Komia #1
 +
! colspan="2" | Udmurta
 +
! Hungara
 +
! colspan="2" | Mansia
 +
|-
 +
| 30
 +
| [[kum]]-mujn
 +
| {{verda}} colspan="2" | ko<u>myn</u>
 +
| {{flava}} | kwa<u>myn</u>,
 +
| {{blua}} | kua<u>myn</u>
 +
| {{blua}} | (harminc)
 +
| colspan="2" {{blua}} | (wat)
 +
|-
 +
| 40
 +
| [[nal]]-mujn
 +
| {{verda}} colspan="2" | n'el'a<u>myn</u>
 +
| {{blua}} colspan="2" | (nyldon)
 +
| {{verda}} | negyven
 +
| {{flava}} | nälmen,
 +
| {{blua}} | naliman
 +
|-
 +
| 50
 +
| [[vit]]-mujn
 +
| {{verda}} colspan="2" | vety<u>myn</u>
 +
| {{blua}} colspan="2" | (vit´ton)
 +
| {{turkisa}} | ötven
 +
| {{blua}} colspan="2" | atpan
 +
|-
 +
| 60
 +
| [[mot]](#2)-mujn
 +
| {{verda}} | kvaty<u>myn</u>
 +
| {{blua}} | kvajty<u>myn</u>
 +
| {{blua}} colspan="2" | (kuat´ton)
 +
| {{verda}} | hatvan
 +
| {{blua}} colspan="2" | xotpan
 +
|-
 +
| 70
 +
|
 +
| {{blua}} colspan="2" | (sizimdas)
 +
| {{blua}} colspan="2" | (sizimdon)
 +
| {{turkisa}} | hetven
 +
| {{blua}} colspan="2" | (satlow)
 +
|-
 +
| 80
 +
|
 +
| {{blua}} colspan="2" | (kökjamysdas)
 +
| {{blua}} colspan="2" | (t´amyston)
 +
| {{turkisa}} | nyolcvan
 +
| {{blua}} colspan="2" | (ńolsat)
 +
|-
 +
| 90
 +
|
 +
| {{blua}} colspan="2" | (ökmysdas)
 +
| {{blua}} colspan="2" | (ukmyston)
 +
| {{turkisa}} | kilencven
 +
| {{blua}} colspan="2" | (ontəlsat)
 +
|}
 +
{{Komento-2|
 +
teksto1=#1: Tie ankaŭ eblas uzi ĝin ĉe pronomaj radikoj, nome ky-: kymyn 'how many, how much' "kiom", sy-: symyn 'so many, so much' "tiom".|
 +
teksto2=#2: La parto mot estas el Nganasana (Samojeda lingvo).
 +
}}
 +
La ekzemploj el Komia, Udmurta, Mansia kaj 2 el la Hungaraj venas el 'uaetym8x.html'. La hungaraj el 'Kaud. 31', paĝo 52. Kelkaj formoj el "Suomen ja sen sukukielten lukusanoista", paĝo 4-5. Verdaj el ambaŭ interretaj fontoj. Turkisaj el la libreto kaj la finn-lingva teksto.
 +
 +
Nur malmultaj dialektoj provas reguligi la skemon laŭ [[rangeco]].
 +
 +
Eblas la jenaj rangoj:
 +
{| class="prettytable"
 +
|
 +
! Kitake
 +
!
 +
! Dzitaka
 +
|-
 +
| rangoj
 +
| 2a
 +
| 3a (#1)
 +
| -
 +
|-
 +
| 30
 +
| [[tir]]-mujn
 +
|
 +
| tër-myn
 +
|-
 +
| 40
 +
| [[dor]]-mujn
 +
| [[nal]]-mujn
 +
| nal-myn, nar-myn
 +
|-
 +
| 50
 +
| [[vit]]-mujn
 +
|
 +
|   vët-myn
 +
|-
 +
| 60
 +
| [[muc]]-mujn
 +
| [[mot]]-mujn
 +
| muc-myn
 +
|-
 +
| 70
 +
| [[poŋ]]-mujn
 +
|
 +
| poŋ-myn
 +
|-
 +
| 80
 +
| [[wal]]-mujn
 +
|
 +
| wal-myn, war-myn
 +
|-
 +
| 90
 +
| [[kwajs]]-mujn
 +
|
 +
| pajs-myn
 +
|}
 +
{{Komento-1|
 +
teksto1=#1: Ne aparte menciitaj formoj identas kun la duarangaj, ĉar triarangaj por la koncernaj bazaj numeraloj mankas.}}
 +
<br />
 +
{{Rimarko|
 +
teksto=RIM: La parenca Dzitaka metas ilin en la normalan sociolekton!}}
 +
 +
Ankaŭ eblus kombino kun -[[ksan]] ĉe 80 kaj 90, se nur gravas la rangeco.
 +
{| class="prettytable"
 +
|
 +
! Kitake
 +
|-
 +
| 80
 +
| [[snew]]-[[ksan]]-mujn
 +
|-
 +
| 90
 +
| [[pal]]-[[ksan]]-mujn
 +
|}
 +
 +
== Sociolektaj dudekoj / sóćari kúlmenori ==
 +
La '''sociolektaj dudekoj''' enhavas la [[sufiksoj|sufikson]] -[[gajn]].
 +
{| class="prettytable"
 +
|
 +
! Kitake
 +
! Dźiga
 +
! rimarkoj
 +
|-
 +
| 40
 +
| [[snew]]-[[gajn]]
 +
| snőgajn, nőgajn
 +
|
 +
|-
 +
| 60
 +
| [[tir]]-gajn
 +
| tirgajn
 +
| Ĝi estas la bazo por la rango pro la kimra: trigain.
 +
|-
 +
| 80
 +
| [[dor]]-gajn
 +
| dorgajn
 +
|-
 +
| 100
 +
| [[vit]]-gajn
 +
| vitgajn, vitkajn, vikkajn
 +
|-
 +
| 120
 +
| [[muc]]-gajn
 +
| mucgajn, muskajn
 +
|-
 +
| 140
 +
| [[poŋ]]-gajn
 +
| poŋgajn, pōgajn
 +
|-
 +
| 160
 +
| [[wal]]-gajn
 +
| walgajn, (waŋajn)
 +
|-
 +
| 180
 +
| [[kwajs]]-gajn
 +
| kwääsgajn, kwääskajn
 +
|}
 +
{{Rimarko|
 +
teksto=RIM: La parenca Dźiga metas ilin en la normalan sociolekton!}}
 +
 +
Ankaŭ eblas kombino kun -[[ksan]]-, nome jene:
 +
{| class="prettytable"
 +
|
 +
! Kitake
 +
|-
 +
| 160
 +
| [[snew]]-[[ksan]]-gajn
 +
|-
 +
| 180
 +
| [[pal]]-[[ksan]]-gajn
 +
|}
 +
== Sociolektaj centoj / sóćari síntiri ==
 +
 +
Ĝi devas esti kunmetata kun duarangaj numeraloj!
 +
{| class="prettytable"
 +
|
 +
! Kitake
 +
|-
 +
| 200
 +
| [[snew]]-[[jur]]
 +
|-
 +
| 300
 +
| [[tir]]-jur
 +
|-
 +
| 400
 +
| [[dor]]-jur
 +
|-
 +
| 500
 +
| [[vit]]-jur
 +
|-
 +
| 600
 +
| [[muc]]-jur
 +
|-
 +
| 700
 +
| [[poŋ]]-jur
 +
|-
 +
| 800
 +
| [[wal]]-jur
 +
|-
 +
| 900
 +
| [[kwajs]]-jur
 +
|}
 +
== Sociolektaj miloj / sóćari elífori ==
 +
Ĝi devas esti kunmetata kun duarangaj numeraloj!
 +
{| class="prettytable"
 +
|
 +
! Kitake
 +
|-
 +
| 2000
 +
| [[snew]]-deb
 +
|-
 +
| 3000
 +
| [[tir]]-deb
 +
|-
 +
| 4000
 +
| [[dor]]-deb
 +
|-
 +
| 5000
 +
| [[vit]]-deb
 +
|}
 +
{{Vidu numeraloj}}

Nuna versio ekde 16:17, 12. Jun 2011

Enhavo

Fundamentaj / púmtari

Nombrado / Júpeni

RIM: La apliko okazas kiel en Esperanto. Do kun pluralo post 2 ĝis ∞. Ne estu uzata iu kazo (genitivo singulara kiel en baltaj kaj slavaj lingvoj) post 2 ĝis 4 resp. ekde 5 ĝis 8 (plurale) nur pro la numeralo, sed pro iu prepoziciaĵo aŭ postpozicio (nur kun postpozitivo). Anstataŭ ek + substantivo/adjektivo uzeblas la dualo je -ki: ek púmuri = púmuki "du arboj". Krome ili neniam estas deklinaciataj!

ekz.: ojn míci "unu katino", kum áplori "tri pomoj", śaś-sínte éwrori "sescent eŭroj"

Kalkulado / Toáneni

adicio

gatlísteni

 gatlístaj X gudaj/su Y adiciu X al Y X + Y = Z
X gudaj Y teésa Z kum gudaj śaś teésa gao 3 + 6 = 9
X su Y teésa Z ojn su gao teésa dik 1 + 9 =10
substraho

padéteni

 padétaj Y ot X subtrahu Y de X X - Y = Z
X pa Y teésa Z (#1) pit pa kum teésa kek 7 - 3 = 4
X pa Y teésa neŋ Z (#2) śaś pa gao teésa neŋ kum 6 - 9 = -3
multiplikado

máŋepisintjeni

 máŋepisintjaj X diŋ Y multobligu X per Y X * Y = Z
X-koartaw Y teésa Z ek-koartaw piŋ teésa dik 2 * 5 = 10
X-mul Y teésa Z piŋ-mul śaś teésa kumdik 5 * 6 = 30
divido

dájleni

 dájlaj X diŋ Y dividu X per Y X : Y = Z
X bidájla diŋ Y teésa Z bat bidájla diŋ kek teésa ek 8 : 4 = 2
X bidájla diŋ Y teésa Z dźiŋ' z dik ojn bidájla diŋ śaś teésa ojn dźiŋ' bat kum 11 : 6 = 1,83
potencigo

tálameni

 tálamaj X diŋ Y potencigu X per Y XY = Z
Y-enśe tálamo ot X teésa Z ékenśe tálamo ot kum teésa gao 32 = 9
Xum(#3)Y teésa Z doromkum teésa śaśdik kek 43 = 64
radikado

bóneni

 úmaj tla X-enśen bónin ot Y tiru la Xan radikon el Y x√Y = Z
tla X-enśe bóni ot Y teésa Z tla kum-enśe bóni ot ékdik pit teésa kum 3√27 = 3
  • #1: Se X estas pli granda ol Y.
  • #2: Se X estas malpli granda ol Y.
  • #3: La varianto de -um- ĉiam devas adaptiĝi al la antaŭa numeralo.

Ordinalaj numeraloj / páŋari tàlu-sónori

RIM: Ili tre ofte staras antaŭ la koncernata vorto, nur pro stilaj kialoj ili sekvas. Krome ili estas deklinaciataj kiel substantivoj kaj adjektivoj.

ekz.: kúmenśe áplo "tria pomo", Go-tráda ékenśeku házuku! "Veturu al dua domo!"

Frakciaj numeraloj / lémemari tàlu-sónori

½ ojn ékudo unu duono
2/3 ek kúmudori du trionoj
4/7 kek pítudori kvar seponoj
23/86 ekdik kum batdik-śaśudori dudek tri okdek-sesonoj

Sociolektaj dekoj / sóćari śípuri

Ili sufiksas je -mujn. (Dialekte ekzistas la variaĵo -myn kun plia vokalo.)

Kitake Komia #1 Udmurta Hungara Mansia
30 kum-mujn komyn kwamyn, kuamyn (harminc) (wat)
40 nal-mujn n'el'amyn (nyldon) negyven nälmen, naliman
50 vit-mujn vetymyn (vit´ton) ötven atpan
60 mot(#2)-mujn kvatymyn kvajtymyn (kuat´ton) hatvan xotpan
70 (sizimdas) (sizimdon) hetven (satlow)
80 (kökjamysdas) (t´amyston) nyolcvan (ńolsat)
90 (ökmysdas) (ukmyston) kilencven (ontəlsat)
  • #1: Tie ankaŭ eblas uzi ĝin ĉe pronomaj radikoj, nome ky-: kymyn 'how many, how much' "kiom", sy-: symyn 'so many, so much' "tiom".
  • #2: La parto mot estas el Nganasana (Samojeda lingvo).

La ekzemploj el Komia, Udmurta, Mansia kaj 2 el la Hungaraj venas el 'uaetym8x.html'. La hungaraj el 'Kaud. 31', paĝo 52. Kelkaj formoj el "Suomen ja sen sukukielten lukusanoista", paĝo 4-5. Verdaj el ambaŭ interretaj fontoj. Turkisaj el la libreto kaj la finn-lingva teksto.

Nur malmultaj dialektoj provas reguligi la skemon laŭ rangeco.

Eblas la jenaj rangoj:

Kitake Dzitaka
rangoj 2a 3a (#1) -
30 tir-mujn tër-myn
40 dor-mujn nal-mujn nal-myn, nar-myn
50 vit-mujn vët-myn
60 muc-mujn mot-mujn muc-myn
70 poŋ-mujn poŋ-myn
80 wal-mujn wal-myn, war-myn
90 kwajs-mujn pajs-myn
  • #1: Ne aparte menciitaj formoj identas kun la duarangaj, ĉar triarangaj por la koncernaj bazaj numeraloj mankas.


RIM: La parenca Dzitaka metas ilin en la normalan sociolekton!

Ankaŭ eblus kombino kun -ksan ĉe 80 kaj 90, se nur gravas la rangeco.

Kitake
80 snew-ksan-mujn
90 pal-ksan-mujn

Sociolektaj dudekoj / sóćari kúlmenori

La sociolektaj dudekoj enhavas la sufikson -gajn.

Kitake Dźiga rimarkoj
40 snew-gajn snőgajn, nőgajn
60 tir-gajn tirgajn Ĝi estas la bazo por la rango pro la kimra: trigain.
80 dor-gajn dorgajn
100 vit-gajn vitgajn, vitkajn, vikkajn
120 muc-gajn mucgajn, muskajn
140 poŋ-gajn poŋgajn, pōgajn
160 wal-gajn walgajn, (waŋajn)
180 kwajs-gajn kwääsgajn, kwääskajn
RIM: La parenca Dźiga metas ilin en la normalan sociolekton!

Ankaŭ eblas kombino kun -ksan-, nome jene:

Kitake
160 snew-ksan-gajn
180 pal-ksan-gajn

Sociolektaj centoj / sóćari síntiri

Ĝi devas esti kunmetata kun duarangaj numeraloj!

Kitake
200 snew-jur
300 tir-jur
400 dor-jur
500 vit-jur
600 muc-jur
700 poŋ-jur
800 wal-jur
900 kwajs-jur

Sociolektaj miloj / sóćari elífori

Ĝi devas esti kunmetata kun duarangaj numeraloj!

Kitake
2000 snew-deb
3000 tir-deb
4000 dor-deb
5000 vit-deb

Vidu ankaŭ

Elŝutita el "http://www.kitakujo.de/w/index.php?title=Apliko_de_la_numeraloj"
Personaj iloj